دئل بىرىك ىستۇدىيادسى

تەماسى : «ماناس» ەپوسۇ بويۇنچا قونسپەكت-ساعىمباي وروزباقوۋدۇن ۋاريانتى تۇۇرالۇۇ [پرىنتەر]

---

اۋتور: تەنتەك    ۇباقتى: 2021-12-28 15:23
تەماسى : «ماناس» ەپوسۇ بويۇنچا قونسپەكت-ساعىمباي وروزباقوۋدۇن ۋاريانتى تۇۇرالۇۇ


«ماناس» ەپوسۇ بويۇنچا قونسپەكت
ساعىمباي وروزباقوۋدۇن ۋاريانتى تۇۇرالۇۇ
س.وروزباقوۋ 1867-جىلى ىسىق-كۅلدۉن قابىرعا دەگەن جەرىندە تۇۇلعان. 12-13 جاشىندا اتاسىنان ايرىلات. ەپوستۇ ايتۇۇنۇ 15-16 جاشىنان باشتايت. 1917-جىلى ەل مەنەن قوشو قىتايعا ۉركۉپ، 1922-جىلى قايرا ال جاقتان قايتىپ كەلەت. «ماناستى» جازدىرىپ الۇۇ 1922-جىلى باشتالىپ، 6 جىلعا سوزۇلات دا، 1926-جىلى اياقتايت. 1930-جىلى قوچقوردو قازا بولوت.
قىرعىز ئلئمدەر اكادەمئياسىنىن تئل جانا ادابئيات ىنستئتۇتۇنۇن قول جازمالار فوندۇسۇنداعى ماالىماتتاردا ساعىمباي بالا كەزىنەن ەلە ىرعا شىقتۇۇ بولعوندۇعۇ، «ماناس» ايتۇۇعا چەيىن لىرىكالىق جانا تاماشالۇۇ ىرلار چىعارعاندىعى مەنەن ووزعو الىنعاندىعى ەسكەرتئلەت. جالپى ەلە چوڭ جوموقچۇ قاتارى ەلگە كەڭىرى بەلگىلۉۉ بولعوندو دا تۉردۉۉ چىعارمالار جاراتۇۇنۇ توقتوتقون ەمەس، لىرىكالىق مۉنۅزدۅگۉ ىرلار مەنەن قاتار ۅلگۅن ادامدارعا ىلايىق قوشوقتور تۉزۉۉگۅ كۅپ قاتىشقان، ايرىقچا اشتويلوردو جار چاقىرۇۇ مئلدەتىن ساعىمباي قاتىشقان توپتو كۅبۉنچۅ اعا ىيعارىشچۇ ەكەن. ماناسچىنىن زامانداشتارى انى م.نۅزۉ جۇمشاق، اق كۅڭۉل كىشى بولعونۇن ايتىشات.
ەپوستۇ جازدىرىپ الۇۇدا ق.مىفتياقوۋ دەمئلگە كۅتۅرۅت، انى ىبراي ابدىراحمانوۋ ۇلانتىپ، ساپارباي سوورونباييەۋ دەگەن ئلئمپوزدور اياعىنا چىعارات. «ماناستى» جازدىرۇۇ ورتو چەنىنە جەتكەندە، ماناسچى قاتۇۇ وورۇپ قالات، بۇل ەپوستۇن كۅركۅمدۉگۉنۅ تااسىرىن تئيگىزىپ، وقۇيالار بۉدۅمۉك بولۇپ قالات.
س.وروزباقوۋدۇن ۋاريانتى كۅركۅمدۉگۉنۉن كۉچتۉۉلۉگۉ، وبرازدۇۇ سالىشتىرۇۇلارى، ەل تۇرمۇشۇنۇن ار تارابى كەنەن اچىلىپ بەرئلگەن جالعىز ۋاريانت. ماناسچى قاارمانداردىن كۅرۉنۉشۉن، بۇيۇم-تەرئمدەردىن جاسالاشىن، سوعۇشتۇق قارتىنالاردى، ەلدىن سالت-سانااسىن ار بئر دەتالىنا چەيىن، مايدا-باراتىنا چەيىن كۅركۅم، مىقتى سالىشتىرۇۇلار مەنەن بەرگەن.
ساعىنبايدىن ۋاريانتىندا ارتىقچىلىقتار مەنەن بئرگە كەمچئلىكتەر دا جولۇعات. ار بئر ماناسچىعا تااندىق وقۇيالارعا «تولۇقتوو» كىرگىزۉۉ ساعىنبايدا دا ورۇن العان. بئروق، بۉتۉندۅي بئر ەپئزوتدۇ قوشۇپ جىبەرۉۉ اشىقچالىق قىلعان. ال ماناستىن تۉندۉككۅ جوتۇۇلۇ جانا ماناستىن مەككەگە بارىپ، اجى بولۇپ كەلۉۉسۉ. بۇل ەپوستۇن سيۇجەتتىك لىنئياسىنان چىعىپ كەتەت
چىيىردىنى تۅرۅبۅيسۇن، قۇۇ جاقىپ اتانتتىڭ مەنى دەپ تئلدەيت. چ.50گۅ چىعىپ قارتايعانىن، جاش ايالى بادۅۅلۅت تۅرۅپ بەرسىن دەپ، ۅزۉنۉن تاالايسىز ەكەنىنە كەيئيت. باقدۅۅلۅتكۅ بارىپ ايتسا، بايبىچەنىن جولۇن جولدوپ ەتەگى قاناباعانىنا ال دا كەيىپ-كەپچئيت. بايبىچە قۇدايعا جالىنات، بالا بەر دەپ جالبارات.
جاقىپ، چىيىردى جانا باقدۅۅلۅتتۉن تۉش كۅرگۅنۉ
جاقىپتىن جانا ايالدارىنىن تۉش كۅرۉشۉ — بااتىردىن تۅرۅلۉشۉن داياردووچۇ ەپىكالىق موتىۋدەردىن ۅزگۅچۅ تۇرۇقتۇۇسۇ، بااتىر جاقىندا جارىققا كەلەرىن بەلگىلەپ تۇرعان سيۇجەتتەگى ماانئلۉۉ دەتال — ىزا بولعون چىيىردى ىيلاپ جاتىپ كۅزۉ ئلىنىپ، ۇقتاپ كەتەت. تۉشۉندۅ اق سەلدەچەن اق ساقالدۇۇ ادام جانىنا كەلىپ، جاشىن كۅرۉپ بوورۇ وورۇپ، اياقتاي اق الما بەرەت، قىزىل الما قىز دەپ داعى بئر الما قارماتات. التىمىش قۇلاچ اجىداارعا ات وردۇنا مىن دەيت. الما جەگەن چىيىردىنىن ىچىنەن اجىداار چىعىپ، اي-االامدى سوروت، بايبىچەنىن بويۇ بئر جۉز وتۇز كەز بولۇپ ۇزارات. چوچۇپ ويعونعون چىيىردى جاقىپتىن قاتۇۇ ۇقتاپ جاتقانىن كۅرۉپ، كۉيۅۅسۉن ويعوتپوي ەلە قويويۇن دەپ ويلويت.
كەچىندە مالدان قاپالانىپ كەلگەن جاقىپ اتىن بايلاباي ۉيۉنۅ كىرىپ كەتكەندە چىلبىرىن سۉيرۅپ بوش باراتقان تۇۇچۇناقتى كۅرۉپ، اتتى قارماماق بولۇپ قوڭشۇنۇن بالاسى مەڭدىباي ارتىنان كەتكەن. وشول بويدون ۉيۉنۅ كەلبەي قالىپتىر. مەڭدىبايدىن ەنەسى قانىمجان بايدىقىنا كەلىپ ۇقتاپ جاتقان جاقىپتى كۅرۉپ چىيىردىعا: ەرىڭدى ويعوت، اتىن قۇبالاپ كەتىپ بالام ەمدىگىچە جوق، تۉن ورتوسۇ بولدۇ، بالام مەرت بولسو دۉنۉيۅ-مالىڭدى انىن چىپالاعىنا دا البايم دەپ، زاار سۅزدۅردۉ ايتىپ بەيجايلانات. قانىمجاندىن «الجىعان قاق باش» دەگەن سۅزۉن ۇعۇپ ىزالانعان بايبىچە: جووشۇراق ات مىنبەيسىڭبى، قاچقان اتىڭدى قۇۇپ بالاسى جوعولۇپتۇر. قانىمجاندىن ايتقان سۅزدۅرۉنۅن ۅلۉپ كەتپەي اراڭ ەلە قالدىم، تۇرۇپ جوعولعون بالانى تااپ بەر دەپ جاقىپقا قاتۇۇ تىيەت. جاتقان وردۇنان باش كۅتۅرۉپ، جاقىپ قايعىربا كەمپىرئم، قادىر الدا بۇيۇرسا بەلگى بولور تۉش كۅردۉم دەيت. تۉشۉندۅ جاقىپ قۇقۇلۇقتاپ ۉن چىقسا قۇشتان باشقا ۉنۉ بار، قۇيرۇق-باشى جارقىلداپ قۇۇدان اپپاق جۉنۉ بار، ايبات مەنەن قاراسا الپقاراقۇش سۉرۉ بار، ساڭوورلورۇ سارى التىن، تاقاناق جۉنۉ باارى التىن، تەكۅۅرۉ بولوت، سەرپكەنىن ۅلتۉرۉۉچۉ تۇنجۇر قۇش قارماپ الىپ، اعا التىمىش قۇلاچ جىبەك بوو تاعىپ، باپەستەپ باعىپ الات. ال قۇشتۇن قىرااندىعىنان جانا سۉرۉنۅن االامداعى قاناتتۇۇ ۇچا البايت، جەردە جۉرگۅن اياقتۇۇ قاچا البايت. چىيىردى جاقىپتىن تۉشۉن جاقشىلىققا جورۇپ، ۅزۉ دا جاقشى تۉش كۅرگۅنۉن ايتىپ، قىرق-ەلۉۉ مال سويۇپ توي بەرەلى دەيت. ەچتەكەدەن دايىن جوق، توي بەرەلى دەگەن بايبىچەسىنىن سۅزۉنۅ اچۇۇلانعان جاقىپ سىرتقا چىقسا سارى جىلدىز چىعىپ، تاڭ اتىپ قالىپتىر. باقدۅۅلۅتتۉن ۉيۉن كۅزدۅي باسقان جاقىپتىن قۇلاعىنا «اتاكە، مال ۉچۉن قايعىرىپ، العانىڭدى نەگە قاپا قىلدىڭ ؟ !» دەگەن سىرلۇۇ دوبۇش ۇعۇلات. ەكى جاعىن قاراسا ەچ كىم كۅرۉنبۅيت. كەمپىرى ەسىنە تۉشۉپ، كەتكەنئم بولبويت ەكەن دەپ قايرا قايرىلعان جاقىپتىن ارتىنان باقدۅۅلۅت جەتە كەلىپ سونۇن تۉش كۅرگۅنۉن ايتات: ۉيۉنۅ بوز الا تۇيعۇن ەكى قۇش بايلاپتىر. بايبىچەنىن ۉيۉندۅ بالداعى التىن تۇۇردا تۇرنا مويۇن، جەز قانات، تۇمشۇعۇ بولوت تۇي-تالپىنىپ تۇرعانىن كۅرۉپتۉر. جاقىپ توقولۇنۇن كۅرگۅن تۉشۉنۅ دا قۇبانات. بايبىچە قىرق بەە سويۇپ، تۉش جورۇتۇپ، توي بەرەلى دەگەنىن جاقىپتان ۇققان باقدۅۅلۅت: «قىرق ەمەس، سەكسەندى سويۇپ، ەل چاقىرىپ، باش مايلا، جاشىڭ ەلۉۉگۅ كەلگەنىن بئلبەيسىڭبى، ەەسئز مالدى اياپ نە قىلاسىڭ ؟  » — دەيت. اعا دا اچۇۇلانىپ قايرا باسقان جاقىپتىن الدىنان قانىمجان چىعىپ اتىڭدى قۇۇپ كەتكەن بويدون جوعولعون بالامدى تااپ بەر، ەمدىگىچە ئزدەبەي، بالانىن بارقىن بئلبەگەن قۇۇ باشتىعىڭ بئلىندى دەپ قاتۇۇ-قاتۇۇ سۅزدۅر ايتات. بۇل بايقۇشتۇقۇ دا ەپ بولدۇ دەپ ويلوعون جاقىپ قويچۇنۇن قوڭۇر كۉرۅڭۉن توقۇنۇپ مىنىپ، بالانى ئزدەپ جۉرۉپ اقۅتۅك دەگەن جەردەن ۉستۉنۅ اق جولبورستۇن تەرىسى جابىلىپ تۇرعان اتىن كۅرۅت. بالانى جولبورس العان عو دەپ چوچۇلاپ بۇشايمان بولۇپ تۇرعان جاقىپقا توقويدون مەڭدىباي چىعىپ كەلىپ سالام ايتات. تۇۇچۇناقتىن ارتىنان كەلىپ، قىرق بالاعا جولۇققانىن، الار مەنەن تۉنۉ بويۇ وينوعونۇن، ال بالدار بئز جاقىپتىن بالدارىبىز دەشكەنىن توقويدون چىعا قالىپ قاچىرعان اق جولبورستۇ بالداردىن بئرى كۉرسۉ مەنەن چااپ ۅلتۉرۉپ، سويۇپ تەرىسىن تۇۇچۇناققا جااپ قويعونۇن مەڭدىبايدان ۇققان جاقىپ اتتى الىپ، بالانى ەەرچئتىپ ايىلعا كەلەت. بالانىن سۅزۉن ۇققانداردىن باارى تاڭ قالىشات. كەچەەتەن بەركى بەلگىلەر تەگىن ەمەستىگىن ويلوپ توي بەرمەك بولوت.جاقىپ تۉشۉن جوورۇتقانى مىقتى چىقمالاردىن باارىن چوعۇلتات. بەردىكە، اقبالدا، دامبىلدا ج.ب كەلىپ، چوڭ توي بەرەت. جاقىپ ەل باشىلارىنا قىمقاپ جااپ، سارپاي كىيگىزىپ باتا الات. بالا بەرسىن دەپ باارىسى تويدو اق باتا بەرئشەت.
جاقىپ ايىلىنداعى جاقىندارىن چاقىرىپ كەڭەشىپ، كۅپ مال سويۇپ، قاناتتاش جاشاعان قىرعىز، قالماق، قازاقتارعا قابار ايتتىرىپ، ات چاپتىرىپ، چوڭ توي بەرەت. كەلگەن ەل تاراعاندا جاقىپ قىرعىز، قازاقتاردىن اتا ۇۇلۇ اقساقالدارىن الىپ قالىپ، قىرعىزداردان بايجىگىتتى، قىپچاقتاردان تازچەچەندى، نويعۇتتاردان اقبالتانى، نوعويلوردون ەشتەكتى، تۉركتۉن ۇۇلۇ دامبىلدانى، تۉمۅنبايدىن ابدىلدانى ۅز ۉيۉنۅ كىرگىزىپ، ەر باشىنا بئردەن قىم قاپ، بئر ىچىك جااپ جولدۇعۇن جاساعاندان كىيىن الارعا ۅزۉ جانا ايالدارى كۅرگۅن تۉشتۅرۉن ايتىپ، جورۇپ بەرئشىن ۅتۉنۅت. بايجىگىت: «جاقىپتىن قۇش قارماعانى ەركەك بالالۇۇ بولورۇ، ال بالاسى اي تئيگەن جەردىن باارىن الىپ، كۉن تئيگەن جەردىن باارىن كۉتۅت ەكەن. التىمىش قۇلاچ جىبەك بوو تاققانىڭ ال بالاڭ التىمىش جاشقا چىققانچا اكىم بولۇپ، جۇرت سۇرايت ەكەن.
بايبىچە اجىدااردى ات قىلىپ مىنگەنى وشول بالانىن اجىداارداي ايباتتۇۇ، ارستانداي قايراتتۇۇ بولورۇ. شۇمقار قارموو قىزدۇۇ بولۇۇنۇن بەلگىسى» — دەپ جورۇيت. باقدۅۅلۅت كۅرگۅن تۉشتۉ دامبىلدا: «توقولۇڭ دا ەكى ەركەك بالا تۇۇيت ەكەن» — دەپ، جورۇيت. چوعۇلعاندار باتا بەرىپ تاراپ كەتئشەت. جىشانالۇۇ تۉشتۉ اتايلاپ سالتانات مەنەن جورۇتۇۇ كەڭىرى بەلگىلۉۉ سيۇجەت. ساياقباي قارالاييەۋدىن ۋاريانتىندا جاقىپتىن تۉشۉن اقبالتا «بااتىر بالالۇۇ بولوت ەكەنسىڭ، ال بالا قالماقتاردان ۅچ الىپ، ەلدى ازاپتان قۇتقارات ەكەن»، — دەپ جورۇيت.
ماناستىن تۇۇلعانى
تۉش جورۇلعاندان ەكى جىلدان كىيىن چىيىردىنىن قوش بوي بولعونۇنا ۉچ اي تولوت. جاقىپ چال قۇباتتانىپ، بالام امان-ەسەن تۇۇلسا ەكەن دەپ نازىرعا قانچا مال ايتىپ، تئلەك تئلەپ جۉردۉ. بايبىچەنىن جەرىگى كۉچۅپ، جولبورستۇن جۉرۅگۉن ساماپ، باشقا تاماققا تابئتى تارتپاي قاتۇۇ زابىرقايت. قاڭعايدىن قارامەرگەنى جولبورس اتقانىن ۇعۇپ، بادالباي اتتۇۇ جىلقىچىنى اقىسىنا قارا قۇلاق چوڭ جامبى بەرىپ جولبورستۇن جۉرۅگۉن الىپ كەلگەنگە جىبەرەت. جولبورستۇن جۉرۅگۉن جەپ، بايبىچەنىن تالعاعى قانات.
بالا جەرگە تۉشۉپ، ەركەك ەكەندىگى كۅرۉنۅت. ەنەسىنىن ىچىنەن ەكى قولۇن تولتۇرا قان چەڭگەلدەپ چىعىپتىر. ەركەك بالا تۅرۅلگۅنۉن ۇعۇپ سۉيۉنگۅندۅن چىيىردى ەسى ووپ، انى كۅرگۅن ايالدار بايبىچەنى مارتۇۇ باستى دەشىپ چوچۇلاشات. مارتۇۇ باسپاپتىر، بئر ازدان سوڭ بايبىچە ەسىن جىيىپ، باشىن كۅتۅرۅت. قولۇنا ورومول الىپ قانىمجان اتتۇۇ ايال بالانى وروموق بولسو، انىن تارباڭداعان قولۇ-بۇتۇنا الى جەتپەيت. باقدۅۅلۅت بالانى جەردەن الا قويسو سالماعى ون بەشتەگى بالاداي ەكەن. ووزانتقاندا ۉچ قارىن سارى مايدى جەپ قويوت. ەنەسى ەمئزمەك بولۇپ ەمچەگىن سالسا بئر سورعوندو سۉت، ەكىنچىسىندە سۇۇ، ۉچۉنچۉ سورعوندو قان چىعات. چىداباي بايبىچەنىن جانى چىعىپ كەتە جازدايت. سەگئز بەە، كۅپ مال، سويۇلۇپ، ايالدارعا جەنتەك بەرئلەت. كەرمەدەگى اتتاردى مىنئشىپ، ايىلداعى ەركەك اتتۇۇ سۉيۉنچۉ الماق ۉچۉن جاقىپتى ئزدەپ كەتئشەت. سەن دەلە بارساڭ بولو دەگەن ايالى سۇلايقانىن جەمەسىنە چىداباي كۅكچولوق مەنەن اتتانعان اقبالتا ايىلعا جاقىن ەلە قولوتتوعۇ قارا سۇۇنۇن بويۇندا قارا جالدۇۇ قۇلا بەە تۇۇعان اقسۇر ەركەك قۇلۇندۇ تەلچئتىپ جالعىز تۇرعان جاقىپتى كۅرۉپ: بايبىچەڭ ەركەك تۇۇدۇ. بالاڭدىن باقىرعان دوبۇشۇ تاي چابىم جەردەن ۇعۇلدۇ، ۉندۉن سۉرۉنۅن انى ۇققاندا جۉرۅگۉم وپقولجۇپ ووزۇما تىعىلدى. بالاڭ ەكى قولۇنا تولتۇرا قان چەڭگەلدەپ تۉشۉپتۉر دەپ سۉيۉنچۉلۅيت. جاقىپ اقبالتاعا قامداپ جۉرگۅن بئر قالتا التىنىن سۉيۉنچۉگۅ بەرىپ، كۅپ مال ايتات. ايىلعا كەلىپ، بەشىك بووسۇ بەك بولسۇن، قۇنداعىڭ بووسۇ قۇت بولسۇن! دەگەن تئلەگىن ايتىپ، جاقىپ ۉيۉنۅ كىرىپ، بالاسىن قولۇنا الىپ قاراسا، ماڭدايى جازى، باشى قۇۇش بار بويۇندا تۇرات تۇۇش، قوچقور تۇمشۇق، قوش كىرپىك، كۅركۉ قالچا، كۅزۉ تىك، جالاياق ووز، جار قاباق، جااعى جازى، ەەگى ۇزۇن، ەردى قالىڭ، كۅزۉ ۉڭكۉر — ەر مۉنۅزۉ كۅرۉنۅت ؛  الاقان جازىق، قولۇ اچىق، اتتانىپ چىقسا جولچۇ اچىق — الپ مۉنۅزۉ كۅرۉنۅت ؛  جولبورس مويۇن، جوون بئلەك، جورۇنۇ قالىڭ، تاش جۉرۅك، جىلما قاباق، جىلدىز كۅز — بۅلۅكچۅ تۉرۉ بار ەكەن. بالاسىنىن بااتىردىق سىنىنا كۅڭۉلۉ تولوت جاقىپ.
ماناسقا ات قويۇۇ
بالالۇۇ بولعوندون كىيىن پەيئلى وڭولعون جاقىپ زارلاپ كۉتكۅن تئلەگئم قابىل بولدۇ دەپ بااردا چوڭ توي بەرمەك بولۇپ، كۅپ جەردەن تۉردۉۉ ەل چاقىرات. تويدو ات چابىلىپ، بالبان كۉرۅش جانا باشقالار تاماشالار بولۇپ، كەلگەندەر جاقىپتىن سالتاناتىنا، بايلىعىنا تاڭ قالىشات. ويۇ بۇزۇقۇ قالماق، مانجۇلار بۇل تۇۇلعان بالا تەگىن بالا ەمەس، توي سوو توي ەمەس! — دەپ كۉبۉر-شىبىر قىلىشات. توي تاراپ، كەلگەن ەل جاي-جايىنا قايتات. باي جاقىپ قازاق، قىرعىز، قاتاعان، قىپچاقتىن بئلەرماندارىن، اقىلمان قارىلارىن الىپ قالىپ، قىمقاپتان سارپاي كىيگىزىپ، جولدۇعۇن جاساعاندان كىيىن بالاسىن ەتەگىنە سالىپ، ەلدىن الدىنا كەلىپ وتۇرعاندارعا ات قويۇپ بەرئشىن سۇرانات. ات اس ماندان دەچۉ ەلە، بالاما جاقشى ات قويور بەكەن دەپ تىنچسىزدانىپ چىيىردى ات قويعون ادامدارعا بەرەر بەلەگىن قامداپ قوشو كەلەت. وتۇرعاندار بالاعا ىلايىقتۇۇ ات تابا الباي، بئرى-بئرىن قاراپ تۇرۇپ قالىشات. اڭعىچا قولۇندا اساسى بار، اق كۉلۅلۉۉ دۇمانا پايدا بولۇپ، وتۇرعانداردان ۇرۇقسات الىپ، بالانىن اتى ماناس بولسۇن، ار بالاادان قالاس بولسۇن — دەپ ات قويۇپ قول جايعاندا ال جەردەگئلەر بۉت باتا قىلىشات. قاي كەتكەنى بەلگىسئز دۇمانا كۅزدۅن قايىم بولوت.
ماناستىن بالالىق چاعى، جاقىپ ۅزۉنۉن وشپۇر دەگەن قويچۇسۇنا ماناستى الىپ بارىپ بەرگەنى
ماناس ار مۉچۅسۉ ادامدان باشقا جوتولۇۇ، كۉچۉ دەنەسىنە سىيباعان بالبان، جاندۇۇدان جازعانباعان بااتىر، ايتقانىنان قايتپاعان بەك بالا بولۇپ چوڭويوت. كۉچ-قۇباتى بويۇنا سىيباعان ماناس جاندا جوق تەنتەك چىعات: بالا كۅرۉنسۅ تەگەرەگىنە جىيات، مازاردى كۅرسۅ ىيىق دەبەي قىيات. دۇمانا كۅرسۅ ۇرۇپ، اساسىن تارتىپ الىپ ازاپقا سالات، قوجونۇ كۅرسۅ قورقۇتات، بئر سابادا قىمىزدى قولۇنا بەرسە بئر جۇتات، دورعونۇ كۅرسۅ توقموقتويت، جامبى تئيسە قولۇنا چاقا پۇلچا توقتوتپويت. باي جاقىپتىن بۇل ۇۇلۇ بئر بالاكەت قىلات دەشىپ ايىلداشتارى ۇشاق-ايىڭ كەپ قىلىشات.
بالاسىنىن قىلىق-جورۇعۇنا، ەلدىن كەبىنە قاپا بولعون جاقىپ «ەركەلەتىپ تئم قويبوي قويچۇعا مالاي بەرىپ قاتىقتىرالى»، — دەپ بايبىچەسىنە كەڭەشەت. چىيىردى دا بۇل اقىلدى تۇۇرا تابات. مالاي جۉرۉپ، اقىڭا مال الىپ، مەنى باق دەپ ماناستى ۅز قويچۇسۇ وشپۇرعا جەتكىرىپ بەرەت دا، بالاسىنا ۇعۇزباي بالام قاتىقسىن، قوزۇ قايتارت، كەەدە اچ، كەەدە توق بولسۇن، كەبى تئيسە، تئل الباسا قاقىسقۇقۇس قىلىپ قوي دەپ تاپشىرات. وشول ايىلداعى قادووباي دەگەندىن ۇۇلۇ چەگەباي مەنەن ماناس قوزۇ قايتارات. بئر كۉنۉ ەكۅۅ قايتارعان قوزۇلارعا قارىشقىر تئيىپ، بئر قوزۇنۇ باسا قالىپ قۇيرۇعۇن جۇلۇپ الىپ، جەپ جىبەرەت. قىيقىرىپ جاقىنداعان چەگەگە قارىشقىر ىرقىراپ ايبات قىلسا، ال قايرا قاچات. قورقوق تۇربايسىڭبى، مۇنۇ مەن قۇلاقتاپ كۅرۅيۉن! — دەپ بۅرۉگۅ قاراتا چۇرقاعان ماناس جەپ جاتقان قوزۇنۇ كۅتۅرۉپ قاچىپ بەرگەن بۅرۉنۉن ارتىنان قۇۇپ، قوزۇدان اققان قاندىن ئزى مەنەن توو اراسىنداعى چوڭ ۉڭكۉرگۅ كىرىپ، اندا وتۇرعان قىرق ادامدى كۅرۅت. قوزۇسۇ بايلانۇۇ، امان-ەسەن، جاراتى دا جوق، مااراپ تۇرات. تاڭ قالىپ، جۅنۉن سۇراعان بالاعا وتۇرعان ادامدار: بۅرۉ بولعون بئز، قىرق چئلتەن دەگەن بولوبۇز، باشىڭا قىيىنچىلىق ئش تۉشكۅندۅ بئزدى ەسىڭە الساڭ كەلىپ ساعا جاردام بەرەبئز، جانىڭداعى بالانىن اتى قۇتۇبئي بولسۇن، ساعا قۇتمان بولوت — دەشەت دا كۅزدۅن قايىم بولۇشات. قوزۇسۇن جەتەلەپ قايرا كەلگەن ەكى بالا تەگىن ەمەس ادامداردىن قولۇ تئيگەن جىشانالۇۇ قوزۇنۇ سويۇپ جەمەك بولۇشات. قوزۇنۇ سويۇپ الىپ، ەتىن بىشىرالى دەسە وت جوق. اڭعىچا بەش تاناچار ايداعان بايانچور اتتۇۇ قالماق كەلىپ: قانداي ەەنباش بالدارسىڭار، قوزۇنۇ ەمنەگە سويدۇڭار، اتاەنەڭەرگە ايتام دەپ ەكۅۅنۉ جەمەلەپ، جۅنۅي بەرگەندە انىن قۇرۇنداعى وتتۇعۇن كۅرۉپ: وت كۉيگۉزۉپ الالى، وتتۇعۇڭۇزدۇ بەرە تۇرۇڭۇزچۇ ؟  — دەپ ماناس ۅتۉنسۅ قالماق وتتۇعۇن بەربەي، قايرا ەكۅۅنۉ اچۇۇلانىپ تئلدەيت. اچۇۇسۇ كەلگەن ماناس چالدى اتتان وودارا تارتسا، بەلىندەگى وتتۇق، بىچاق بەكىتكەن قۇرۇ ۉزۉلۉپ، قولۇنا كەلەت. چال قورققونۇنان ۉندۅبۅي اتتانىپ كەتەت. ەت بىشىرىپ جاتقان ەكۅۅنۉن جانىنا قوزۇ جايىپ جۉرگۅن تۅرت بالا كەلىپ، ەكۅۅنۉ ۇرماقچى بولۇشات. سالاماتتىن ۇۇلۇ ايناقۇل (ق. قىرعىلچال) چەگەنى جىعىپ تۅشۉنۅ مىنىپ قالات. بۇل ەمنەڭ ؟  قوي، تۇر مىنداي — دەپ تارتقان ماناستى تۇرا قالىپ ايناقۇل باشقا مۇشتايت. ماناس مۇشتاعاندا ايناقۇلدۇن ەسى ووپ جىعىلات. اعا بولۇشابىز دەگەن بەركى ۉچۅۅ دا ماناستان تاياق جەيت. تۅرت بالانى قوشۇپ الىپ، قوزۇنۇن ەتىن جەپ، وينوپ، وشول جەرگە باردىعى تۉنۅپ قالىشات. داعى ەكى قوزۇ سويۇپ جەشەت. كەچتەن بەرى قوزۇ ئزدەپ، ۇبارا بولۇشقان ەكى ايىلدىن ادامدارى ەرتەڭ مەنەن المالۇۇنۇن جىلعاسىندا التى بۅرۉ قوزۇلاردى تالاپ جۉرگۅنۉن الىستان كۅرۉشۉپ، شاشىپ كەلئشسە بالدار مەنەن قوزۇلاردان باشقا ەچ كىم جوق. ەمنە بولعونۇن سۇراشسا تۅرت بالا وشپۇردۇن مالايى قورقۇتۇپ، كەتىربەي قويعونۇن، ۉچ قوزۇ سويۇپ جەگەندىگىن ايتات. قوزۇلاردى ساناسا باارى تۉگۅل. بالدار قالپ ايتقان تۇرا دەشىپ، ايىلدارىنا تاراپ كەتئشەت. بايانچور وشپۇرعا كەلىپ مالايىڭ وتتۇق، بىچاق، قۇرۇمدۇ تارتىپ الدى، الىپ بەر، بۇزۇقتۇقتۇ سۉيسۅڭ مەن دا جۅن قالبايم — دەپ، وپۇزالايت. وشپۇر ماناستى چاقىرىپ، العان بولسوڭ قايرا بەر دەسە، ولجونۇ دا قايرا بەرچۉ بەلە، كەچەە ەلە بالدارعا بۅلۉپ بەرىپ قويعونمۇن دەيت. ماناسقا باتىنا الباي، اتاسىنا بارىپ جايىن ايتىپ، بالادان قۇتۇلايىن دەپ وشپۇر جاقىپتىقىنا جۅنۅيت.
جاقىپتىقىنا بارعان وشپۇر ماناستىن باش بەربەگەندىگىن ايتىپ، بالاڭاردى العىلا دەپ ۅتۉنۅت. زارلاپ جۉرۉپ كۅرگۅن جالعىز بالامدى قالماقتاردىن قالىڭ جەرىنە تاشتاپ قويبوي الىپ كەل، تەنتەك ۅسكۅن نەمەدەن ساناام تىنبادى دەپ چىيىردى دا ناالىش قىلعاندىقتان، جاقىپ وشپۇردۇقۇنا بارىپ، ۇۇلۇن ەەرچئتىپ قايرا تارتات. جولدو جىلقىلارى جاتچۇ اق-ۅتۅكتۅن ۇيۇلعۇعان چاڭدى كۅرۉپ، قاراپ قالعان جاقىپتىن جانىنا جىلقىچى باشچىسى ىيمانقۇل كەلىپ جەر قورۇعان قالماقتار جىلقىلاردى قۇبالاپ جۉرگۅنۉن ايتات.
جاقىپتى كۅرۉپ جەتىپ كەلگەن قالماقتار تەگەرەكتەپ الىپ، اعا قول سالىشات. ىيماندىن قولۇنداعى ۇقۇرۇعۇن الا قويۇپ، ماناس قالماقتاردىن باشچىسى قورتۇقتۇ چوقۇعا چاپقاندا، باشى جارىلىپ، ال جان بەرەت. داعى بئر نەچە قالماقتى اتتان تۉشۉرۅ چااپ، قاچقاندارىن قۇۇپ جۅنۅگۅندۅ ماناس قالماقتاردىن ايلىنا كىرىپ بارباسىن دەپ چوچۇلاعان جاقىپ ارتىنان جەتىپ، بالاسىن توقتوتوت. ايلانايىن قارالدىم، الدى-ارتىڭدى قارا، بۇل جەردە سەنىن قىزىرلۇۇ قىرعىز ەلىڭ جوق، بۇلار كۅپ، سەن ازسىڭ، بالتىر ەتىڭ تولۇپ، بارالىڭا كەلگەندە ۅچۉبۉزدۉ الارسىڭ، ازىر ەەلىكپە، باشچىسىن سويدۇڭ، باشقالارىنا قاتىلبا. ۅلگۅن قالماقتىن قۇنۇن بەرىپ قۇتۇلاربىز دەگەن اتاسىنا ۇۇلۇ: جۅن ەلە قورقو بەربەچى، قۇن دەگەنىڭ ەمنە ؟  — دەيت. قۇن دەپ ساناپ مال الات، ال سالعان مالىنا كۅنبۅسۅڭ بۇل جەردەگى از قىرعىز چابىلات. اقىرى ۅزۉڭدۉ ۅلتۉرۉپ تىنات — دەپ تۉشۉندۉرۅت اتاسى. جاش بالانىن اچۇۇسۇ كەلەت: ۅزۉلۅرۉ قول سالبادىبى، قۇن بەربەيمىن، بئرۅۅدۅن قورقۇپ، قورعولوپ جۉرۉپ جان ساقتاباي ەلە قويدۇم. دەگى سەنىن تۉبۉڭ كىم ؟  بالا اتاسىنان تەگىن سۇرادى. جاقىپ ۇرۇعۇ قىرعىز ەكەنىن، چوڭ اتاسى نوعوي كۅپ جەردى باشقارىپ تۇرعانىن، انىن كۅزۉ ۅتكۅندۅ ەسەنقان جىبەرگەن كۅپ قول ەلدى چااپ، نوعويدۇن بالدارىن تۇش-تۇشقا ايداعانىن ايتىپ: تۇۇعاندارىڭ چاچىلعان، ەلىڭ الىستا اراڭ جۉرگۅندۅ مىنتىپ سەن ەر ۅلتۉرۉپ قارىعان كەزئمدە قۇرۇبادىمبى — دەپ، كەيئيت. ماناس بايقاباي جامان ئش قىلعان ەكەمىن دەپ ۅكۉنۉپ، نە قىلارىن بئلبەي شاشىپ، ويۇنا باياعى قىيىنچىلىقتا جاردام بەرەبئز دەگەن قىرق كىشىنى الات. كۅرۉنۅر بەكەن دەپ ەكى جاعىن ەلەڭدەپ قاراپ تۇرعاندا نارىتان قىزىل بايراق كۅتۅرگۅن قىرق كىشى چىعا كەلەت. الاردى كۅرۉپ قۇبانىپ كەتكەن ماناس قاتقىرىپ كۉلۉپ، تىگىلەردى ۇتۇرلاي جۉرۅت. ەمنەگە كۉلگۅنۉن سۇراعان اتاسىنا جووپ بەربەي، الاقسىپ، تىگى كەلگەن كىشئلەرگە ۇچۇراشىپ، مۇردا سۉيلۅشۉپ تاانىپ قالعانى مەنەن سۉيلۅشكۅنگۅ كىرەت. قىرق چئلتەن جاقىپتىن كۅزۉنۅ كۅرۉنبۅگۅندۉكتۅن، اعا بالاسى ۅزۉ مەنەن ۅزۉ سۉيلۅشۉپ جاتقان سىياقتۇۇ سەزئلەت. چئلتەندەرگە ماناس قالماقتار ۅزۉلۅرۉ قاتىلعانىن، چااپ جىبەرسە بئرۅۅ ۅلۉپ قالعانىن، اتاسى قايعىرىپ جاتقانىن باياندايت. الار ۅلگۅن قالماقتىن ۇۇلۇ ۅزۉڭۅ جولدوش بولوت، قايعىرباعىن، كۅزۉڭدۉ جۇم دەشەت. ماناس كۅزۉن جۇمسا كۅپ اسكەر كۅرۉنۅت. چئلتەندەردەن بۇل اسكەرلەر كىمدىكى ەكەنىن سۇراسا الار سەنىكى دەيت. اسكەرلەردىن الدىندا تۇرعان ادامدىن اتى باقاي، اعا ەڭ جاقىن كىشى ەكەنىن ايتات. ماناس كۅزۉن اچسا اتاسى جوق، ال قورقۇپ قاچىپ كەتىپتىر. ماناس ىيماندى چاقىرىپ، جىلقىلاردى قالماقتاردىن قورۇق جەرىنە جايدىرىپ جىبەرەت. ۅزۉ مەنەن ۅزۉ سۉيلۅشۉپ ەلە جىندى بولۇپ قالدى دەپ بالاسىنان تۉڭۉلۉپ، ۉيۉنۅ بارعان جاقىپتىن سۅزۉنۅ قايعىرىپ سانااسى تىنباعان بايبىچە جول قاراسا ەچ نەرسە كۅرۉنبۅيت. جاقىپقا ناارازى بولعون چىيىردى بالاسىن ئزدەپ جۅنۅيت. جايىلعان جىلقىنىن چەتىنەن ماناستى كۅرۅت. بالاسى ەنەسىنەن جاي سۇرايت. ال جەر قورۇعان قالماقتان بئر قانچاسى ۅلدۉ، بالام سۅزۉمدۉ ۇقپاي جىندى بولۇپ قالدى دەپ اپقاارىپ، اتاڭ ۉيگۅ باردى، وشون ۉچۉن شاشىپ كەلدئم، اي-تالاادا ەمنە بار، ۉيگۅ كەتەلى دەيت. قالماقتار كەلىپ قالسا ۅز جانىڭاردى ساقتاعىلا، جىلقىنى الا بەرئشسىن تئم قويعۇلا دەپ جىلقىچىلاردى قالتىرىپ، ەنەسىن ەەرچئتىپ، ماناس ۉيۉنۅ جۅنۅيت. بايا ۅلگۅن قورتۇقتۇن سۅۅگۉن العانى تۅۅ جەتەلەپ كەلگەن جەتى قالماق الاردىن جولۇنان چىعات. تاربىن دەگەنى بالانى تاانىپ، قورتۇقتۇ ۅلتۉرگۅن بالا ۇشۇل ەكەنىن جولدوشتورۇنا ايتات. قالماقتار بالاسى مەنەن ەنەسىن قارماپ كەتمەك بولۇشۇپ، ەكۅۅنۉ ورتوعو الات، چىيىردىنىن چىلبىرىنا قول سۇنۇپ، ماناستىن قولۇڭدۇ تارت، قاتىلبا دەگەنىنە بولبوي ەنەسىنىن اتىن چىلبىردان الىپ جەتەلەمەك بولعون قالماقتى دالىدان قارماپ كۅتۅرۉپ تۇرۇپ بئرى-بئرى مەنەن ۇرعاندا انىسى تاربىنعا قاتۇۇ تئيىپ جان بەرەت. قاتىلا الباي قاچىپ جۅنۅگۅن قالماقتار بۇرۇت بالا داعى بئردى ۅلتۉرۉپ سالعانىن ايتىپ ايلىنا بارىشتى. بالاسىن ەەرچئتىپ ۉيۉنۅ كەلگەن بايبىچە جاقىپقا كۅرگۅن-بئلگەنىن بايان ەتتى. قىزىتالاق قالماقتار، ماعا قىزىققان ەكەن! قىرعىز داعى قىيلا جۇرت، قىرىلىشىپ كۅرۅيۉن، قىرق مئڭ جىلقىم بار ەكەن، قىزماتىنا بۅلۅيۉن — دەپ، باي جاقىپ اچۇۇلانىپ قايراتىنا كەلدى. ايلىبىزدان ەر ۅلدۉ، قۇن الۇۇعا جاردامداشقىلا — دەپ مانجۇلۇقتار قاناتتاش جاشاعان التايلىق قالماقتارعا قابار بەرگەنىن، قىرق ۉيلۉۉ قىرعىزدى چااپ العانى جاتقانىن سالاماتتىن ىنىسى ساربان جاقىپقا ايتىپ كەلەت. جاقىپ دا بۅۅدۅ ۅلۉپ قالبايلى، قامدانىشسىن دەپ كۅڭۉلۉ جاقىندارىنا، ايلىنا، الاقالاشىپ تۇرعان قازاق، نايمان، قوڭۇرات ۇرۇۇلارىنا قابار ايتتىرات. قابار ۇققاندار جاقىپ قادىرلۇۇ باي ەلە، تالاتىپ ئيىپ تئم جاتىپ العانىبىز بولبوس — دەشىپ، بەش جۉز جىگىت جاردامعا اتتانىشات. قۇن الماققا چوعۇلعان ۉچ جۉز مانجۇلۇققا التايلىق قالماقتاردان كەلگەن تۅرت جۉزۉ قوشۇلۇپ، ەرتەسى تاڭ مەنەن اتتانىپ، جاقىپتىن ايلىن بەت الىپ كەلە جاتىشىپ، قايىڭدۇۇنۇن ۅزۅنۉندۅگۉ كۅپ جىلقىعا قابىلىشتى. التايلىق قالماقتار بۇ دا جاقىپتىن مالى، باارىن بئزگە بۇيۇرعان ەكەن دەشىپ كۅپ جىلقىنى كۅڭتۅرۅ تئيىپ جۅنۅشتۉ. مانجۇلۇقتۇن ايىل باشچىسى اتاقۇل التايلىقتاردىن ەەنباشتىعىنا تەرىگىپ، ەبى مەنەن الالى، قۇندۇن دا ەەسى بولوت دەپ جۉيۅ سۅز ايتسا، ولجوعو قىزىققان بەركىلەر ايىپ العاندىقى، قۇن قۇۇعاندىقى، باارىن جەپ كەتەبئز — دەپ موينوپ بولۇشپايت. ارادان چاتاق چىعىپ، التايلىق مەنەن مانجۇلۇق ەكى جاات بولۇپ قارماشىپ قالىشات. قابار ۇعۇپ، قۇن الابىز دەپ التايدان كەلگەن داعى ەكى جۉز كىشى قوشۇلۇپ، التايلىقتار كۅبۅيۉپ كەتىپ، مانجۇلۇقتاردى سۉرۉپ، مالىن تالاي باشتايت. ايىلىنا قورعولوعون مانجۇلۇقتۇن قاتىن-بالدارى قولدورۇنا قانجار، باقان، بىچاق الىپ قورعونۇپ شايى كەتئشتى. ۅلگۅن قورتۇقتۇن ۇۇلۇ شاقۇم «ۅز قوردۇعۇن كۅرگۅنچۅ جات قوردۇعۇن كۅرۅيۉن، باقىلعا باشىم بئيلەتپەي، اقىلدۇۇ مەنەن ۅلۅيۉن »  — دەپ جاردام سۇراش ۉچۉن جاقىپتىن ايىلىن كۅزدۅي جۅنۅيت. ايلىنان چوعۇلعان التىمىش ادامى مەنەن تاڭ اتا اتتانعان جاقىپ بادالدۇۇنۇن ويۇنا كەلىپ، الىستان كۅپ قوشۇندۇن قاراانىن كۅرۉپ توقتوپ قالعان ەلە. اڭعىچا الاردىن جانىنا كەلگەن شاقۇم بالا: التايلىقتاردان كۅپ قول كەلىپ، ايلىمدى تالاپ جاتات، جىلقىڭدى بۉت ايداعانىن چەنەپ ال دەسەم جاقىپقا بولۇشاسىڭ دەپ ۅزۉمۅ قول سالدى، اجىراتىپ ال، ايىلداش قونۇپ، ەل بولويۇن دەيت. جاقىپقا جاردامعا اتتانعاندار دا جەتە كەلئشىپ، جاقىپتىن قولۇ جەتى جۉز سەكسەن ادامعا تولدۇ. چوعۇلعاندارعا جاقىپ شاقۇم بالانىن ۅتۉنۉچۉن ايتىپ، مانجۇلۇقتاردى قۇتقارىپ الۇۇنۇ باردىعى قۇباتتاشتى. ۇرۇشساق عو ۇشۇنۇ الابىز، بئروق، ۇرااندى كىم دەپ سالابىز ؟  — دەپ كۅپچۉلۉك توقتوي قالعاندا «ماناس!»، «ماناس!» دەپ ۇراان سالىپ، قۇلا اتىنا قامچى ۇرۇپ ماناس بالا ەلدەن بۅلۉنۉپ قالماقتارعا ات قويۇپ جۅنۅدۉ. ەل «ماناستاپ» ۇراان چاقىرىپ، انىن ارتىنان جاپىرت اعىلدى. ماناس جووعو ارالاشىپ، جەتكەن ەلە جەردە التايلىقتاردىن باشچىسى دومابىل بااتىردى ىرعىتا قويۇپ جايلادى ەلە، ايباتىنا تاقات قىلا الباي قالعاندارى ات سوورۇسۇن سالىپ قاچىپ قالىشتى. قۇۇعۇندۇن ەڭ الدىندا جەتكەنىن جايلاپ جاش ماناس بارات. قۇۇعاندار جەتكەندەرىنىن كۅبۉن قىيراتىشتى — التايلىقتاردان تۅرت جۉز ون ۉچ كىشى ۅلۉم بولدۇ. جوونۇ تۉشتۉك جەرگە سۉرۉشتۉ. بالاسىنان چوچۇلاعان جاقىپ ماناستى توقتوتۇۇ ۉچۉن ارتىنان قۇۇپ، اسىي ەمەس بىشتى، استىنا ەلدىن تۉشتۉ، چارچاباعان بۇل دوڭۇز، قانداي جىلقى كۉچتۉۉ — دەپ بالاسى مىنگەن قۇلا اتتى تئلدەپ، ارتىشتىن سارى قايقاڭدان بالاسىنا جەتىپ، انى توقتوتتۇ.
ماناس توقتوپ قالعان سوڭ، التايلىقتاردى اندان ارى قۇبالاعان ادام بولبودۇ. قول قايرا تارتىپ، مانجۇلۇقتاردىن ايلىنا چوعۇلۇشتۇ. سوعۇشتا ۅلگۅندۅردۉن جاقىندارىنا قايرات ايتىشىپ، جاقىپ جىلقىسىنان ايداتىپ كەلىپ، مۇردا ۅلگۅن ەكى ادام مەنەن كىيىنكى ۅلگۅندۅردۉن تۇۇعان-ۇرۇقتارىنا بۅلدۉرۉپ بەردى. سئلەرگە جۇرت بولولۇ، تۇۇعان قىلىپ العىلا — دەشكەن مانجۇلۇقتاردىن ۅتۉنۉچۉن قابىل الىپ، مۇردا جوولاشقاندار جاراشىپ، بئر جۇرت بولۇشتۇ، جاڭى تۇۇعاندارعا اتاسى ۅلگۅن شاقۇم بالانى بئي كۅتۅرۉشتۉ. كىيىنكىلەرگە انىن ۇرۇعۇ قاراتوقو، ۅز اتى ماجىك اتالىپ قالدى. جاردامعا كەلگەندەردى جاقىپ ايلىنا ەەرچئتىپ بارىپ، قونوق قىلىپ، ەرتەسى اقساقالدارىنا ات مىنگىزىپ، اياعىنا تون كىيگىزىپ، ۇزاتتى.
ماناس ەسەنقاندىن جىبەرگەن تىڭچىلارىن جايلاعانى1
بولوچوق بااتىردى ۅزۉن قولدوي تۇرعان كەرەمەتتۉۉ كۉچ ەەلەرى جولۇعۇپ (قىرق چئلتەن، قىدىر جانا باشقالار) الاردان باتا الىشى، كەرەك ۇچۇردا جاردام بەرەرىن بئلدىرگەنى، كەەدە بەلگىلۉۉ ادامدار بااتىرعا جولۇعۇپ، دىنگە كىرگىزۉۉ تۉرك ەلدەرىنىن ەپوستورۇندا كۅپ ۇچۇرووچۇ بەلگىلۉۉ سيۇجەتتەردەن. «ماناستا» مىنداي سيۇجەت ماناس مەنەن المامبەتكە بايلانىشتۇۇ وقۇيالاردا جولۇعات. ماناستى ساياقباي قارالاييەۋدىن ۋاريانتىندا قىرق چئلتەن مۇسۇلمان دىنىنە كىرگىزسە، ساعىمباي وروزباقوۋدۇن ۋاريانتىندا قىرق چئلتەن جانا اتايىن مەكەدەن كەلگەن قاسىيەتتۉۉ قارى ابۇناسىر مۇسۇلمان قىلات. المامبەتكە مۇسۇلمانچىلىقتىن جۅنۉن تۉشۉندۉرگۅن ادام ەكى ۋاريانتتا تەڭ — كۅكچۅ.
جاقىپتىن اعاسى بايدىن بايانى
نوعويدۇن بالدارى تۇش-تۇشقا سۉرۉلگۅندۅ وروزدۇ مەنەن باي قاشقار تاراپقا ايدالات. وروزدۇنۇن ون ۇۇلۇ بولۇپ، ىرقى جوقتۇعۇنان چاتاق مەنەن چىردان باشتارى ارىلبايت. اتاسىنىن دا، ەكى بالاسى مەنەن بايدىن مازەسىن الىشات. بايدىن ۇلۇۇ بالاسى باقاي، كىچۉۉسۉ تايلاق. ەكۅۅ تەڭ ەستۉۉ-باشتۇۇ. ۅزگۅچۅ باقاي توقتوو، نۇسقالۇۇ سۅزدۉ كۅڭۉلۉنۅ تۉيگۅن اقىلماندىعى مەنەن ايىرمالانات. وروزدۇنۇن بالدارى تىنچتىق بەربەي قويعوندو الار باشقا جەرگە كۅچۉپ كەتۉۉگۅ ارعاسىز بولوت. تۇۇعاندارى ەسىنە تۉشكۅن باي ۇۇلۇ باقاي مەنەن كەڭەشىپ ىنىسى جاقىپتى ئزدەپ چىعات. التاي تاراپقا بەت العان باي كۅپ جەر باسىپ، اراعا ەكى قونۇپ، ۉچۉنچۉ كۉنۉ تۉش چەندە جاپان چۅلدۅن ارىق قازىپ جاتقان ادامدارعا كەز كەلەت. ارىقتىن ەەسى نەسقارا، ارىق قازعان التى مئڭ ماندىكەردىن باشچىسى باساڭقۇل اتتۇۇ سارت ەكەن. نارى-بەرى قاتتاعان ادامداردى قارماپ الىپ، اتىن سويۇپ، ۅزۉنۅ ارىق قازدىرىپ، ۅلگۅندۅردۉ ارىقتىن قىرىنا تاشتاپ، كۅۅمپ سالىشات ەكەن. بايدى قارماپ الىشىپ، اتىن سويۇپ، قولۇنا كەتمەن بەرىپ، ارىق قازدىرىپ قويۇشتۇ. چارچادىم دەسە بولبوي، چاپ باچىم دەپ شاشتىرىپ تۇرات. ەكى جارىم كۉن ارىق قازعاندان كىيىن چاالىققان چالدىن شايى كەتىپ، ەسى ووپ جىعىلىپ قالات. ارىقچىلار چال ۅلدۉ دەشىپ، بايدى ارىقتىن قىرىنا سۉيرۅپ تاشتاپ، كۅۅمپ سالىشات. نەسقارانىن ەلۉۉ جىن قولدووچۇسۇ بار ەكەن. وشول قولدووچۇلارى چابدار اتى بولۇپ نەسقاراعا التايدى جەردەگەن جاقىپ دەگەندىن كۅپ جىلقىسى بار، وشونۇ بارىپ تئيىپ ال، ارتىنان ماناس اتتۇۇ بالاسى قۇۇعۇنعا كەلەت، بىيىل ون ۉچ جاشتا، بالتىر ەتى تولو ەلەكتە جايلاپ سال، انتپەسەڭ اقىرى ۅزۉڭدۉ سوو قويبويت — دەپ كەڭەش بەرەت. نەسقارا قازدىرىپ جاتقان ارىعىن تاشتاپ، التى مئڭ ماندىكەرىن اسكەر قىلىپ ايداپ الىپ التايدى بەتتەپ جۉرۉپ قالدى. قول التى كۉن جول جۉرۉپ جاقىپ باي جاشاعان جەردىن چەگىنە جەتەت. جىلقىعا بارىپ بالامدى كۅرۉپ كەلەم دەپ ۉيۉنۅن اتتانعان جاقىپ جولدون كۅپ قاراان كۅرۉپ، شەكشىنىپ، جاشىنىپ قالات دا، قولدۇ ۅتكۅرۉپ جىبەرەت. جالعىزجارىم جۉرگۅن جان بولسو بۇل كۅپ قوشۇندۇن جۅنۉن بئلسەم دەپ اقمالاپ تۇرعان جاقىپ الىستان كەلاتقان ەلەس-بۇلاس بئر قارااندى كۅرۅت. ۅلدۉ دەپ ارىقتىن قىرىنا سۉيرۅپ كۅمگۅندۅ بايدىن كۅكۉرۅگۉ قىرچىندىن كۅڭدۅيۉندۅ قالعان ەكەن. ەەسى نەسقاراعا چابدار اتى ايتقان سۅزدۅردۉ كۅمۉلۉپ جاتقان باي ۇعات. ارىقچىلار اتتانىپ كەتكەن سوڭ ەپتەپ قۇمدان سۇۇرۇلۇپ چىعىپ، قاچىپ قۇتۇلۇۇنۇ ويلويت. قولوتتو جۉرگۅن اتى قاچىر، بەش ەشەكتى كۅرۉپ، قاچىرلاردىن بئرۅۅنۉ قارماپ الات. ارىقچىلاردان قالعان كۅبۉ بالا، ازىرااعى چال قىرق — ەلۉۉ ادام انى كۅرۉپ ۇۇرۇ ەكەن دەپ ويلوپ قارماماق بولۇشات. قىراڭعا چىعا قاچقان باي قايرا كەتە تۇرعان جولۇ توسۇلۇپ قالعاندىقتان ەل قاراانى كۅرۉنگۅندۅ بۇرۇلۇپ كەتەرمىن — دەپ ويلوپ، نەسقارانىن قولۇنۇن ارتىنان اقمالاپ جۉرۉپ وتۇرات. جاقىپقا كۅرۉنگۅن قاراان باي ەكەن. كۉتۉپ تۇرعان جاقىپ ۇتۇرلاي بارىپ، مۅندۉ — دەپ ۇچۇراشات (ال كەزدە بئزدىن ەل سالام ايتۇۇنۇ بئلچۉ ەمەس). باي امانسىڭبى ؟ ، — دەپ جووپ بەرەت. جاقىپ بۇۇرۇل ساقال، تىگىل ادام اق ساقال ەكەن. كۅرۉشپۅگۅنۉ كۅپ بولعون ەكۅۅ بئرى-بئرىن تاانىباي قالعان ەكەن، جاي سۇراشىپ بئر تۇۇعان ەكەنىن بئلئشكەندە، اتتان ووپ تۉشۉپ، ىيلاپ كۅرۉشۉشتۉ. بايدان نەسقارانىن كۅپ قولۇ ماناس اتتۇۇ بالانى جايلاماق بولۇپ كەلاتقانىن ۇعۇپ، شاشتىسى كەتكەن جاقىپ ايىلىنا بارىپ تۇش-تۇشقا جاقىندارىنا جاڭى تۇۇعاندارى — مانجۇلۇق قالماقتارعا، اقبالتانى جىبەرىپ قازاقتارعا، كۉنۅس بالبانعا، ايدارقانعا قابار ايتتىردى.
نەسقارا مەنەن ماناستىن ۇرۇشۇ1
اداشىپ جاقىپ جاشاعان كەڭ-ارالدىن اياعى مەنەن ۅتۉپ كەتكەن نەسقارانىن قولۇ ەكى كۉن جول جۉرۉپ ماڭعۇلدۇقتاردىن جايساڭباي دەگەن بايىنىن جايىتتاعى ون مئڭ جىلقىسىنا تۇش كەلىپ، جاقىپتىن جىلقىسى دەپ ويلوپ تۉپ كۅتۅرۅ تئيىپ الات. ۇلۇۇ چەرۉۉگۅ باتىنا الباعان ماڭعۇلدۇقتار ارقاسىنان چاپقىلاپ، الىستان تۇرۇپ جوولاعانى كىم ەكەنىن سۇراشات. باسانقۇل باي جاقىپتىن ۇۇلۇ ماناستى ئزدەگەن قول ەكەنىن ايتات. جاقىپ ماناسى مەنەن ازىر قۇلان-جايلوو، قۇۇ-تەزدە، سئلەر كەلگەن جاقتا، الار ۉچۉن بئزدى ازاپقا سالباعىلا، جىلقىبىزدى الباعىلا — دەيت، جايساڭباي. بۇل جاقىپتىن ۅزۉ عو، بئزدى الداپ جاتسا كەرەك دەپ ويلوعون نەسقارا الداپ قارماپ الماق بولۇپ، باساڭقۇلدۇ جۅنۅتۅت. جايساڭبايدى سۅزگۅ الاقسىتىپ جاقىنداپ بارىپ، قارماماق بولۇپ قۇۇپ جۅنۅگۅندۅ تانوو دەگەن قالماق جاا مەنەن اتىپ، باسانقۇلعا قولوق تئيىپ ۅلۅت. نەسقارانىن قولۇ جاپىرت ات قويعوندو ماڭعۇدۇقتار تۇرۇشتۇق بەرە الباي ايىلىنان چىعا قاچىپ، توو جامىنىشات. باسقىنچىلار ايىلعا كىرىپ، چەتىنەن تالاپ، ولجوعو تۇيتۇنۇشتۇ. ەرتەسى جۉز وتۇز قىز، ەكى جۉز كەلىندى باش قىلىپ، ولجولوعون دۉنۉيۅ مالدى ايداپ، نەسقارانىن قولۇ جولۇنا تۉشۅت. تۉن بويۇ كەلىپ ماناس التى جۉزدۅي ادامى مەنەن اق-قىيانىن بەلەسىنەن نەسقارانىن قولۇنۇن استىن توسۇپ قالعان ەكەن، تىگىلەر جاقىنداپ كەلگەندە جازايىلدى جاتقىرىپ، كۉلدۉر ماماي مىلتىقتى كۉركۉرۅتۅ اتتىرىپ الدىن قايرا جاپىردى. قول قۇراپ جاردامعا كەلگەن ايدارقان ۇۇلۇ كۅكچۅ مەنەن ۉيشۉن، ۉمۅت، سەگئز مئڭ ادامى مەنەن كۉنۅس بالبان ارقاسىنان قۇۇي كەلگەن ماڭعۇلدار نەسقارانىن قولۇنۇن تۇش تارابىنان قۇرچاپ قالىشتى. جەكەگە چىققان كۉنۅس بالبانعا قارشى قالماقتاردىن داڭدان دەگەنى كەلىپ، اتىنان جۇلۇپ الىپ جەرگە چااپ ۅلتۉرۅت. انى كۅۅدۅنگۅ نايزا سايىپ ايدارقان جايلاپ، بئروق قىتايدىن كۉدۅڭ بالبانىنا تۇرۇشتۇق بەرە الباي، قولۇن كۅزدۅي قاچىپ جۅنۅدۉ. جەكەگە نامىستانعان ماناس چىعىپ، كۉدۅڭدۉ باش قىلىپ، ۇلام جەكەگە چىققان بئر نەچە بالباندى جايلادى. اردانعان نەسقارا جەكەگە ۅزۉ چىعىپ، ماناسقا بەتتەشە كەلگەندە الپ قارا قۇش ۉستۉندۅ، اجىداار استىندا، قارا چاار جولبورس قاپتالىندا قوشو قاچىرىپ كەلە جاتقانداي كۅرۉنگۅن جاش بااتىردىن سۉرۉنۅ دئت باعىپ چىداپ تۇرا الباي چابدار اتقا قامچى سالىپ قاچىپ جۅنۅيت. «قابىلان جولعو جاتاربى، قاتىلارعا قاتىلباي قادەمئم مىنداي قاتاربى »  — دەپ ارمان قىلىپ، قولدۇ ايلانا قاچقان نەسقاراعا جەتىپ، ايدالىنىن بەتىنە، التىن كەمەر چەتىنە ماناس نايزا سالات. تالقالاندى بەلئم، امان بولعۇن ەلئم، — دەپ، قولۇن تاشتاي قاچقان نەسقارانىن چابدار اتىنىن قاناتى بار ەكەن، بۇلۇتتۇۇ كۅكتۉن استى، بۇرالعان چۅپتۉن ۉستۉ مەنەن زاقىمداپ ۇچۇپ، اققۇلاعا جەتكىربەي قۇتۇلۇپ كەتەت. جان سووعالاپ باعىنعان نەسقارانىن قولۇنا ەركىندىك بەرىپ تاراتىپ جىبەرىپ، نەسقارا تۇتقۇنداعان ادامداردى بوشوتۇپ، تالوونعو كەتكەن مۉلكتۅرۉن ەەلەرىنە قايتارىپ بەرئشتى. ۉيشۉن، ۉمۅت، جايساڭ باش بولعون ماڭعۇلدۇقتار اچساڭ الاقانىڭدا، جۇتساڭ جۇمۇرۇڭدابىز، بئزدى ەل قىلىپ العىلا دەشىپ، ەل بولعوندۇن بەلگىسى قاتارى كۉلدۉردۉن ۇۇلۇ چاعانبايدى ماناسقا جولدوش قىلىپ بەرئشتى. قابارلاشىپ قاناتتاش جاشايلى دەپ ۇبادالاشىپ، جايجايىنا تاراشتى. ەپئزود رادلوۋ جازىپ العان ۋاريانتتا، ساياقباي قارالاييەۋدىن ۋاريانتىندا دا ساعىمباي مەنەن بئر مەكتەپكە كىرگەن ماناسچىلاردىن باارىندا بار. بئروق، كۅبۉندۅ بايدىن وقۇياسى مەنەن بايلانىشتىرىلباستان ۅزۉنچۅ ايتىلات.
ماناس جولدوشتورۇ مەنەن سالبىرىنعا بارعانى 1
ماناس ون تۅرتكۅ چىعات. جانىنا جەتى جولدوش الىپ، ماناس ۉچ-ارالعا ۇۇعا بارات. كىيىك قاراپ، اڭ ئزدەپ جولدوشتورۇ بئرىندەپ تۇش-تۇشقا كەتئشەت. ەسئلدىن باشى بوز-دۅبۅگۅ چىعىپ، تۇش تاراپقا كۅز چاپتىرىپ تۇرعان ماناس تۅمۅندۅگۉ ۅزۅن سۇۇنۇن بويۇنان بئر توپ ادامدى كۅرۅت. كۅرۉنۉشۉ بئزدىن ەلدەن ەمەس وقشويت، قايدان كەلگەن نەمەلەر بولدۇ ەكەن دەپ ويلوپ، قاراپ تۇرسا الىگى ادامدار سۇۇعا بۇتۇ-قولۇن جۇۇنۇپ، انان كۉن باتىشتى قاراپ جۉگۉنۉپ، چەكەسىن جەرگە تئيگىزىپ، تۉشۉنۉكسۉز ئشتەردى ئشتەپ جاتىشقانىنا تاڭ قالعان ماناس اتايىن بارىپ ال ادامداردان جۅن-جاي سۇرايت. الاردىن باشچىسى ابۇناسىر (ايقوجو) اتتۇۇ ۅتۅ كۅپ جاشاعان قاسىيەتتۉۉ قارى ەكەن. ال اتايى ماناستى ئزدەپ كەلگەنىن ايتىپ پايعامباردىن بەلەگى دەپ اقكەلتە مىلتىق مەنەن اچالبارس قىلىچتى بەرەت. مۇسۇلمانچىلىقتىن جولۇن ايتىپ، ماناستى دىنگە كىرگىن دەيت. تىگى دۉينۅ، توزوق، بەيئش دەگەندەرىڭ ەمنە، ەمنە ۉچۉن مەن سەنىن تئلىڭدى الىپ، مۇسۇلمان بولۇشۇم كەرەك ؟  — دەگەن سۇرووسۇنا جووپ قىلىپ ابۇناسىر ماناستى ۇقتاتىپ، توزوق مەنەن بەيئشتى كۅرگۅزۅت. بئر نەچە كۉن جاتىپ ويعونعون ماناس مۇسۇلمان بولۇپ، ابۇناسىر مەنەن قوشتوشوت. قۇش سالعانى كەتىپ، ون بئر كۉن داينى بئلىنبەگەن بالاسىنان سانااسى تىنباعان جاقىپ ۉيۉنۅن اتتانىپ چىعىپ، جول قاراپ بئر توپ جۉرۉپ قالات. جولدون كەزىككەن كىيگەندەرى كۅپكۅك تەمىر، قۇرالجاراقچان، كۅرۉنۉشۉ قورقۇنۇچتۇۇ ون بئر ادام جاقىپتى ورتوعو الىپ، اتىڭ كىم، باي جاقىپتى انىن بالاسى ماناستى بئلەسىڭبى ؟  — دەپ دەمئتەت. جاقىپ تىگىلەردىن سۇرووسۇنا تۉز جووپ بەربەي، الاردىن اتى-جۅنۉن، قايسىل جەردەن كەلاتقاندارىن، جاقىپتى قايدان بئلەرىن، ەمنە قىلارىن سۇرايت. جاقىپتىن سۇرووسۇن ەتىبارعا الباي، مىردار اتىڭدى تەز ايت — دەپ قاتۇۇلاپ دەمئتكەندە قورققون جاقىپ اتىن جاشىرىپ، جاقىپ مەنەن قاس بەردىكە دەگەن مەنمىن، دەگى، جۅنۉڭۅردۉ ايتقىلاچى ؟  — دەپ داعى سۇرايت. بئرۅۅ قۇمۇلدان، ەكىنچىسى قامبىدان، داعى بئرى مار شاارىنان، قوتون، جەركەن، دوڭشۇ جانا باشقالار قىتاي شاارلارىنان ەكەن. وشول شاارلاردىن ون بئر دۇۇ-دۇۇسۇ الاردى ماناستى قارماپ كەلگەنگە جىبەرىپتىر. جاقىپتىن ايىلى تەتىگى باشى چىعىپ تۇرعان چوڭ توودو، مال قاراپ جۉردۉم ەلە، جۇمۇشۇمدان قالبايىن — دەپ ون بئر بالباندى تەتىرى جولعو سالىپ قويۇپ، ۇبايىم تارتقان جاقىپ ايىلىنا كەلىپ، اعاسى بايدى باش قىلىپ اقبالتا، بەردىكە جانا باشقالار اقساقالداردى چاقىرىپ، كۅرگۅنۉن بايانداپ، نە قىلارىن بئلبەي، مال الۇۇچۇ ادام بولسو بئر بالانى باالاپ ساتىپ الىپ، ماناس ۇشۇ دەپ قارماپ بەرىپ تىنساقپى ؟  — دەپ اقىل سالات. ەل تۇۇرا، جە تۇۇرا ەمەس دەي الباي وتۇرۇپ قالعاندا، باي: بالاسىن ساعا مالعا ساتىپ، انان سەنىن بالاڭدىن كۉنۉن كۅرچۉ كىم بار دەيسىڭ ؟ ! قىيراتام دەپ قاماپ كەلگەن جوو باربى ؟  التى مئڭ قولۇ مەنەن كەلگەن نەسقارا دۅۅنۉ دەلە ماناس جەڭبەدى بەلە. ۅزۉڭچۅ ەلە ۇبايىم جەي بەرەت ەكەنسىڭ، — دەپ ىنىسىن قاعىپ قويوت. ماناس جولدوشتورۇن ەستەپ، قايدا جۉرۉشۅت بولدۇ، — دەپ ايلاناعا كۅز سالىپ، الاردىن تالدى-سۇۇدان كەلە جاتقانىن كۅرۅت. ماناس تۇرعان جەر قۇربۇ-قۇم دەپ اتالىپ، ارقار، قۇلجا جايناعان قايىپتىن كەنى ەكەن. جولدوشتورۇن ۇتۇرلاپ بارماق بولۇپ ماناس باستىرايىن دەسە اققۇلا ارتقا كەتەنچىكتەپ، باسپايت. بۇل ەمنەدەن ۉركۉپ جاتات ؟  — دەپ، ويلوعون ماناس الدى جاعىنا. كۅز سالسا قۇيرۇعۇ چاعاراقتاعان، تۅشۉ جاعجايعان، كۅزۉ چىنىداي، جۉنۉ قىزىل سۇر، باشى چوڭ قازانداي، كۅكۉرۅك جۉنۉ سامساالاعان، كۅچۉك جاعى تاربايىپ جىلاڭاچ، بىچاقتاي قۇرچ ازۇۇ تئشى بئر قارىش، موينۇ مەنەن شئلىسىندە كەرە قۇلاچ جالى بار، چوڭدۇعۇ ۅگۉزدۅي، باسقانى ادامداي، قاپتالىندا قاناتى بار، قۇيرۇعۇ قىلىچ، باشىندا نايزاداي مۉيۉزۉ بار بئر ۇقمۇش جاندىقتى كۅرۅت. باياعى جاندىق دۅبۅگۅ باسىپ چىعىپ قىيقىرسا ۉنۉ بەش كۉندۉك جەرگە ۇعۇلۇپ، ۉندۉن اچۇۇلۇعۇنان ايلاناداعى جەتى جۉز ون تۅرت قۇلجا قىرىلىپ قالات. قۇلجالاردىن ۅلگۅنۉن كۅرگۅن ماناس زالئم ەكەن، مۇنۇ اتايىن دەپ الىسقى-جاقىن اينىباس، ىرااقىجاقىن ىلعاباس، ورتوسۇ بولوت، ووزۇ البارس، تۉتۉنۉ تۇمان، تۉبۉ ىسپان، قاروولۇ داجاال، وعۇ اجال اقكەلتە مىلتىعىن الىپ ۅپكۅ تۇشۇنا قارماي بەرگەندە الىگى ايبان اس مانعا التى ارقان بويۇ كۅتۅرۉلۉپ بارىپ، قايرا جەرگە تۉشۉپ سۇلاپ قالدى. ماناس باسىپ كەلىپ ايقوجو بەرگەن اچالبارس قىلىچ مەنەن بەلىنەن بۅلۅ چااپ سالدى. اچۇۇ ايقىرىقتى، انىن ارتىنان اتىلعان مىلتىقتىن ۉنۉن ۇعۇشقان جولدوشتورۇ شاشىلىپ كەلىپ قالىشتى. قىرىلىپ قالعان قۇلجالاردىن ەتىن بۅلۉپ الىشسىن دەپ ماناس ەلگە التى جىگىت قابارعا چاپتىردى. ايلانادان ەكى مئڭ ادام كەلىپ، قۇلجالاردىن ەتتەرىن جۉكتۅپ كەتئشتى. وشول كۉندۅن وشول جەر قۇلجا اتالىپ قالىپتىر. ەل دۉربۅپ جۉرگۅندۅ قىتايلاردىن ون بئر بالبانى «ماناس»، «ماناس» دەگەن سۅزدۉ قۇلاقتارى چالىپ، ئزدەپ كەلىپ، ماناستى تاپتىق، ەمى ايداپ كەتەبئز دەپ كۅڭۉلۉ جايلانعان نەمەلەر: اتاڭ كىم ؟  چىن ەلە ماناسسىڭبى ؟  دەپ بااتىرعا تئيئشتىك قىلىشتى. اتايىن مەنى ئزدەپ كەلسەڭەر ۉيگۅ جۉرگۉلۅ، اتامدى كۅرگۅزۅيۉن دەپ، ماناس الاردى ايىلىنا ەەرچئتىپ بارات. جاقىپتى كۅرۉپ، بئزدى الداپ تەسكەرى جولعو سالاسىڭ، قاندارعا ىچىڭ بۇزۇق ەكەن، ازىر بايلاپ كەتەبئز دەپ، جاقىپتىن جالىنعانىنا قاراباي ورتوعو الىشتى. كۉنۅۅسۉ جوق، قارى ادامعا قاتىلباعىلا دەگەن ماناستى دا قوشو بايلاماقچى بولۇپ، اعا جابىلىشتى. جاالى كەلگەن ماناس جابىلعانداردىن تۅرتۅۅن قاتار قارماپ -كۅينۅكتۅي جەلپىپ جەرگە ۇرۇپ، قالعاندارىن بئرى مەنەن بئرىن ۇرۇنۇشتۇرۇپ، جەكە ۅزۉ ون بئر بالباندى بايلاپ، قۇلاق-مۇرۇنۇن، قولۇ-بۇتۇن كەسىپ، باارىن بئر-بئر مۉچۅسۉنۅن ايىرىپ، اتتارىنىن قۇيرۇق-جالىن قىرقىپ تاشتاپ، قاندارىڭارعا بارىپ ايتىپ، قولۇڭاردان كەلگەن جاماندىعىڭاردى جاساپ العىلا — دەپ قويو بەردى. ون بئر بالبان استى التىمىش كۉندۅ، ارتى التى ايدا ۅز قاندارىنا بارىپ، كۅرگۅندۅرۉن ايتىپ ارىزدانىشتى.
جاقىپ قاناتتاش جاشاعان ارعىن قاراقوجو، الچىن بووبەك، مانجۇلۇق بۅگۅن، نايمان كۅگۅن، قىرعىزدان سالامات، قىپچاق وشپۇر بولۇپ مامىردىن قارا سازىندا ۅزۅن بويلوي قونۇشۇپ بەيقۇت جاتقاندا ۅڭچۅي جاشتار قوڭقو تووسۇنا سالبىرىنعا چىعىشات. سەكسەن تۅرت كىشى چارقاستاندىن ويۇنا بارىپ، چاتىر تىگىپ، ئت اعىتىپ، قۇش سالىپ، تالااعا التى قونۇشات. سالبىرىندا جۉرگۅندۅردۉن الدى جىيىرما بەشتە، ەڭ ارتى ون بەشتە ەكەن. الار چوعۇلۇپ وتۇرۇپ سەكسەن تۅرتۉبۉز بئرۅۅنۉ تۅرۅ دەپ، انىن سۅزۉن ۇعۇپ، ايتقانىن اتقارالى. كىم اتىن سويۇپ بەرسە، وشونۇ قان كۅتۅرۅلۉ دەشتى. جاشى ۇلۇۇسۇنان باشتاپ قاتارى مەنەن سۇراسا ەچ كىمىسى اتىن سويعونعو ماقۇل بولبويت. كۅبۉ بئيلىكتى ماناسقا بەرىپ قويعونمۇن دەيت. اقىرىندا ەلدىن ەڭ كىچۉۉسۉ ون بەش جاشتاعى ماناسقا كەزەك جەتكەندە، ال اتىن سويۇپ قان بولۇش ەلدە جوق كەپ، انتىپ قان بولبوي ەلە قويدۇم، بئروق اتىن اياپ جاتات دەپ ويلوبوعۇلا، ەت جەگىڭەر كەلسە اققۇلانى سويو بەرگىلە دەيت. اندا چەگەباي: اققۇلا ارىق، مەن مىنگەن بوز بىشتى ماناستىقى، جاقىپ بايدىن جىلقىسىنان جاڭى قارمالعان، ابىدان سەمئز، ماناس ماقۇل بولسو وشونۇ سويعۇلا دەيت. بۇل سۅزگۅ ماقۇل بولۇپ بوز بىشتىنى سويۇپ جەپ، قاچسا بولبوي ماناستى قارماپ الىشىپ، اق تەردىككە سالىپ قان كۅتۅرۉشتۉ. قان نۅكۅرۉ بئزبئز دەپ قاتقىرىپ كۉلۉپ قالىشتى.
قان شايلانعان ماناس ەرتەسىندە قاچسام بولبوي قان كۅتۅردۉڭۅر، ەمى مەن بئيلەگەن كەپ بولسو التاي توونۇن اڭىرتىسىن اشىپ، ۇرقۇن دايرانىن مارالكەچۉۉسۉنۅ چەيىن بارالى، جول چارداپ، چالعىن چالىپ، قارشىلاشار جوو جە ۇۇرۇقاراقچى جوقپۇ بايقايلى دەپ جانىنداعىلارعا بۇيرۇق بەرەت. اراعا قونۇپ، ۇرقۇن دايراعا جەتئشەت. چىنار، تەرەك، تالى ارالاش چەر توقوي ىچىندە جاندۇۇنۇن باارى بار، شىبەرىن بەلدەن بۇرالعان، اجايىپ قووز جەر ەكەن. بەش-التى كۉنۉ ايالداماقچى بولۇپ جاتىپ قالىشتى. سووداگەر قىلىپ جىبەرگەن ادامدارى ىڭ-جىڭسىز جوعولعون ەسەنقان نۇۇكەر اتتۇۇ دۅۅگۅ توعۇز جۉز ادام قوشۇپ بەرىپ، دايىنىن بئلۉۉگۅ جۅنۅتكۅن ەكەن. نۇۇكەر مارال-كەچۉۉنۉن ماڭدايىنا كەلىپ، سۇۇنۇن نارقى ۅيۉزۉندۅگۉ ادامداردى كۅرۉپ، ايداپ كەلگىلە، داينىن سۇراپ بئلەيىن — دەپ جۉز ادامىن جۅنۅتۅت. باشىنان مۅڭگۉ بۇزۇلۇپ، ۇرقۇندۇن سۇۇسۇ كىرىپ جاتقان ماالى ەكەن. سۇۇنۇن تۉرۉن كۅرۉپ، جاقىنداي الباي قايرا كەلئشكەن ادامدارىن قااردانىپ قايرا جۅنۅتۅت. سۇۇعا كىرگەن جۉز كىشىنىن جىيىرماسى اعىپ ۅلۉپ، سەكسەنى امان چىعىپ، سالبىرىندا جۉرگۅندۅرگۅ بەت الىشتى.
قاروولدو تۇرعاندار ماناسقا كەلاتقانداردىن قابارىن ايتىپ، ۇشۇنداي سۇۇنۇ كەچكەن جاي جۉرگۅن ادامدار ەمەس دەشىپ، قارماشقا دايار تۇرۇشتۇ. سۇۇدان كەچكەن سەكسەن ادام بالدارعا كەلىپ ۅكۉم سۉيلۅپ، كىم ەكەندىكتەرىن سۇراشتى. مەرگەنچئلەپ جۉرگۅندۅرۉن ايتىپ، ۅزۉڭۅر كىمسىڭەر دەگەن سۇرووسۇنا جۅن جووپ بەرئشپەي، نۇۇكەر دۅۅ سئلەردى ايداپ كەلگىلە دەدى، بول باستىرعىلا! دەپ شاشتىرىپ كىرئشتى. نۇۇكەرىڭ كىم، اعا ەمنەگە بارابىز دەگەن ماناستىن سۅزۉنۅ اچۇۇلانىپ، بالا تۇرۇپ تىڭىن كۅر، ۅلۅ ەلەگىڭدە بات باستىر دەپ، دەمئتىپ كىرئشكەندە قاارى كەلگەن ماناس ايداپ بارچۇ سەنسىڭبى ؟  دەپ، باشچىسىنىن باشىن الىپ سالات. ماناس جولدوشتورۇ مەنەن كەلگەندەردى بۉت تىندىم قىلىپ سالىشىپ، ورۇندارىندا جاتىپ قالىشتى. جۉز كىشىسىنەن قابار بولبوي تىنچى كەتكەن نۇۇكەر دۅۅ دايرانىن بئر ۅيۉزۉندۅ، سەكسەن تۅرت بالا بئر ۅيۉزۉندۅ جاتىپ تاڭ اتىرىشتى. تاڭ قىلايعاندا بارابان قاقتىرىپ، قالعان سەگئز جۉز ادامىن ايداپ نۇۇكەر سۇۇعا كىرىپ، جۉزدۅن اشۇۇن ادامى اعىپ ۅلۉپ، نۇۇكەر دۅۅ باشتاعان جەتى جۉزدۅن اشۇۇن ادام تۇش-تۇشۇنان چىعىپ جەەكتەگى بالداردى تەگەرەكتەپ قالىشتى. چاڭ-چاڭ دەگەن قىتايدىن سئلەر كىمسىڭەر دەگەن سۇرووسۇنا ماناس تۉپ اتاسى تۉبۅيدۅن باشتاپ، چوڭ اتاسى نوعوي، اتاسى جاقىپ، ۅزۉ ماناس ەكەنىن ايتات. ەكى تاراپ سوعۇشقا قامىنىشتى. قىتايدان قىمقار اتتۇۇ بالبان جەكەگە چىقتى. كىيىك اتىپ ەلە جۅن ايىلعا كەتپەي ەكى ارادا كىشى ۅلتۉرۉپ، بالاكەتكە قالماق بولدۇق وقشويت، ۇشۇنۇن باارى ماناس سەنىن قىلعانىڭ دەپ ناارازى بولعون كۅكچۅگۅ: كۅپ ەكەنىنەن قورقپو، جۉرۅگۉ قۇرچ جالتانبانعان جاش بالداربىز، كەيىگەنىڭ ەمنە ؟  دەپ جووپ بەرىپ، ماناس قىمقارعا قارشى جەكەگە چىعۇۇعا قامداندى. قان بولعون سوڭ تىنچ تۇر، ازىر سەن چىقپايسىڭ دەپ انى ايناقۇل تىيىپ قويدۇ. ىزا بولو تۉشكۅن كۅكچۅ مايدانعا چىعىپ، جەتكەن جەردە قىمقاردى كۅمۅ قويۇپ كەتتى. ەمى بولجوڭ دەگەن بااتىرى كۅكچۅگۅ قارشى كەلىپ، اتۇۇعا بەلەندەنىپ جاتقانىن كۅرۉپ، نايزالاشۇۇعا جەتكىربەي جايلاپ تاشتار بەكەن دەپ ويلوعون ماناس اقكەلتە مەنەن اتىپ، بولجوڭدۇ جايلادى. قااردانعان نۇۇكەر ۅزۉ مايدانعا كۅكچۅنۉ بەت الىپ جۅنۅپ قالدى ەلە، ۇتۇرلاپ ماناس چىقتى. ماناستى كۅرگۅن كۅكچۅنۉن مايداندا مەن تۇرسام سەن ەمنە كەلدىڭ ؟  دەگەن سۇرووسۇنا جەكەگە نۇۇكەردىن چىققانىن، انىن مىقتى بااتىر ەكەنىن ايتقانچا الارعا نۇۇكەر دۅۅ جەتىپ كەلىپ، ەكى بالاعا جاالى مەنەن قاراپ، جاقىنداپ كىرىپ بارعان كۅكچۅنۉ اتىنان جۇلۇپ الىپ، تاشقا ۇرۇۇعا حامداندى. انى كۅرۉپ ماناس اتىنا قامچى سالىپ، ايقىرىپ جەتىپ، نايزا سايباي، قىلىچ چاپپاي، نۇۇكەردى ايدالىدان چاپچىپ، اتىنان جۇلۇپ الىپ، قولۇنداعى كۅكچۅ مەنەن قوشو كۅتۅرۉپ، قايرا تارتىپ جولدوشتورۇنا كەلىپ، نۇۇكەر دۅۅنۉن باشىن جۇلۇپ سالدى. ماناستىن جولدوشتورۇ جووعو جاپىرت ات قويۇپ، الامان سوعۇش باشتالدى. تۇرۇشتۇق بەرە الباي باشچىسى ۅلگۅن قىتايلار قاچىپ، ۇرقۇندۇن سۇۇسۇنا كىرئشتى. اتى مىقتىراقتارى قۇتۇلۇپ، چابال اتتۇۇلارى سۇۇعا كەتىپ، كەەسى سۇۇ بويلون قاچىپ، كۅبۉ قىرعىن بولۇشتۇ. سەكسەن تۅرت بالا كۅن ولجو الىپ، ماناستى قانقور اتقا قوندۇرۇپ، ايىلعا قايتىشتى. بۇل ەپئزود رادلوۋ جازىپ العان ۋاريانتتا، ساياقباي قارالاييەۋدىن ۋاريانتىندا دا جوق. ساعىمباي وروزباقوۋدۇن ۋاريانتىنا جاقىن مۉنۅزدۅ تمۋدا بەرئلگەن.
ماناستىن قان شايلانىشى
جاقىپقا قاناتتاش جاشاپ، ىنتىماعى بئر جامااتتاش بولعون التاي تووسۇنۇن اراسىنداعى قازاق، قىرعىز، الچىن، ۉيشۉن، نايمان، ارعىن، ماڭعىل ۇرۇۇلارىنىن بەلدۉۉ، بەلگىلۉۉ ادامدارى جايساڭ، كۉلدۉر، قالدار، بالا ماجىك، دۅگۅن قارى، ايدارقان، قىپچاقتاردىن تاز چەچەن، نويعۇت اقبالتا، توتۇدان توقتوباي، لۅكۉشتۅردۉن ۅمۉرزاعى چوعۇلۇپ جىيىن قۇرۇشتۇ. جاقىپ جىيىنعا: تۉبۉنۅن جوولاشا جۉرگۅن ەسەنقان باش بولۇپ، جووبۇز كۅبۅيۉپ كەتتى. بەيمارال جاتىپ، بئر كۉنۉ قاپتاپ كەلگەن جوودون قىرعىن تااپ، قىرىلىپ قالباعانداي بولولۇ. زوردۇقچۇ كەلسە قاياشا قىلىپ، قارشى تۇرعانعا ىلايىقتۇۇ بئرۅۅنۉ قان كۅتۅرۉپ الالى. «باشچىسى بولبوي مارىبايت، باش-الامان جارىبايت» دەگەن ويۇن ايتتى. چوعۇلعاندار جاقىپتىن سۅزۉن قۇباتتاشتى. «قانا، چىعىم توزور جاندان، قالپ ايتپاعان چىندان، قازاتقا چىعار تىڭدان، ۅتكۉر چەچەن تئلدۉۉدۅن، ۅكۉمۅت جۅنۉن بئلچۉۉدۅن بئرىڭ قان بولۇۇعا چىققىلا دەشسە، قان بولومۇن قالققا، قانداي دا بولسو چىدايمىن قالق باشقارعان نارققا»، — دەپ بەل بايلاپ چىققان ادام بولبويت، جۇرت تۇنجۇراپ قالات. اڭعىچا باياعى سالبىرىنعا بارعان بالدار: قامالىشىڭار قانداي، سئلەردى بئلبەيبئز، بئزدىن قانىبىز بار. چەگە مىنگەن بوز بىشتىنى تالاادا سويۇپ، ماناس دەگەن بالانى قان كۅتۅرۉپ العانبىز. بئز كۅتۅرگۅن قان سئلەرگە تۇۇرا كەلەبى دەشەت. ايتسا، ايتپاسا تۅگۉنبۉ، ماناستىن قان بولورۇ جۅن دەپ، كۅپچۉلۉك دۉڭگۉرۅپ قۇباتتاپ كەتئشتى. كىمدىن ۅكۉنۉچۉ بولسو، جە كىم انى قان قىلبايت ەلەك دەچۉلۅر ۇشۇل كۅپچۉلۉكتۉن الدىندا ازىر ايتقىلا. بۉگۉن قاندىققا اتاپ قويۇپ، ارمانى ىچتە قالىپ، ەرتەڭ قالبا سالچۇلار چىقپاسىن دەپ، اقبالتا جۇرتقا قايرىلدى. مەن ناارازىمىن دەگەن ادام بولبودۇ. تالاادا بئر ات سويدۇم ەلە دەپ ۅز ناپسئمە تارتپايىن، توقوناالاتقا قالعىم كەلبەيت. بۇل جەردە قازاق، قىرعىز، قالماق، ماڭعۇل، قاڭعاي، تىرعووت مىقتىلارى تۇراسىڭار ىلايىقتۇۇ ادامداردان بەل بايلاعانى بولسو وشونۇ شايلاعىلا، مەنى جۅن قويعۇلا دەپ ماناس ەلگە قايرىلدى. تۇرعاندار ۅزۉڭ ەلە ىلايىقسىڭ دەپ چۇۇلداشتى. التى قۇلاچ اق كىيئزگە وتۇرعۇزۇپ، جىيىندى جەتى ايلانتىپ ماناستى قان كۅتۅرۉشتۉ. قان ۅكۉمۉن قولۇنا بەرىپ، باشىنا جىعالۇۇ بۅرق كىيگىزئشتى. قاندۇۇ جۇرت بولدۇق دەشىپ چوعۇلعاندار قانىيەت الىشتى. جاقىن توقسون بەە سويۇپ، توعۇز كۉنۉ توي بەردى.
2-كىتەپ
بۇل بۅلۉم ماناستى قارماپ كەتەبئز دەپ كەلىپ، قوردۇق كۅرۉپ قايرا كەتكەن ون بئر بالبان كۅرگۅن قوردۇعۇن ايتىپ، ۅز قاندارىنا داتتانىپ بارعانىن باياندوودون باشتالات. مۇنۇ ۇققان قاندار ماناستى چااپ الۇۇعا قامىنىپ، جۉز ون مئڭ قول اتتانىشات. مىندان كىيىنكى وقۇيادا مانجۇرئيا جەرىنەن توعۇز جۉز تۅۅگۅ چاي ارتىپ قىتايعا بارا جاتقان جولوي جولدو ماناسقا جولۇعۇپ، ماناس انىن چايىن تارتىپ الات. ماناستان نايزا جەگەن جولوي اراڭ دەگەندە قاچىپ قۇتۇلۇپ، بولعون وقۇيانى قىتاي چوڭدورۇڭا ايتىپ بارات. داعالاق شاارىنىن قانى قىرمۇس ماناستىن ون بئر بالبانعا كۅرسۅتكۅن ىزاسىن ايتىپ، انى چاپقانى جۉز ون مئڭ قول كەتتى دەپ جولويدۇ سووروتوت. ماناسچى تارابىنان بۇل وقۇيادان كىيىن «قوشويدۇن وقۇياسى» دەگەن ۅزۉنچۅ كۅلۅمدۉۉ ەپئزود باياندالات. جاانگەر قوجو اتتۇۇ جەر كەزىپ جۉرگۅن، كۅپ جاشاعان ادامدىن بئلەرىك دەگەن بالاسىن نەزقارا قولعو تۉشۉرۉپ، بارىمتاعا قارماپ الات دا، قىرمۇس شاانىن قولۇنا بەرەت. وشوندو قىرمۇس شاا جاانگەر قوجوعو: قايدا بارساڭ، اندا بار قارق التىن بووڭ مەندە بار، قاراپ تۇرسام تۇپتۇۇرا دۇشمانچىلىق سەندە بار،— دەيت دا بالانى زىندانعا سالىپ، قوجونۇ قوە بەرەت. جاانگەر قوشويدۇ ئزدەپ تااپ، ۅزۉنۉن باشىنا تۉشكۅن وور ابالدى تۉشۉندۉرۉپ، جاردام سۇرايت. جاانگەردىن ۅتۉنۉچۉ بويۇنچا قوشوي قىرمۇس شااعا قارشى اتتانىپ چىعىپ، انى ۅلتۉرۉپ، بئلەرىكتى وردون بوشوتوت. جولدو بارا جاتقاندا قوشوي جول توسقون قىتاي ايارلارىنا جولۇعۇپ، الاردى قانتىپ جەڭگەندىگى كەڭىرى باياندالعان. ماناستى چااپ الماق بولۇپ اتتانعان ون بئر دۇۇ-دۇنۇن كۅپ قولۇ التايعا بارا جاتقان جولۇندا ەكى مئڭ ۉيلۉۉ ەلى بار سارى نوعويلوردۇن ەشتەگىنە جولۇعۇپ، اعا قول سالىشات. ەشتەك ەلى مەنەن قاناردىن تووسۇن تايانىپ، تار قاپچىعايدان جول توسۇپ، 94 كۉنۉ ۇرۇشات. ۇشۇل ۇباقتا تاياتاسى ەشتەككە ۇچۇراشىپ كەلگەنى جۅنۅگۅن ماناس از عانا ادامدارى مەنەن كەلە جاتىپ، قوقتۇنۇن ووزۇنداعى كۅپ قولدۇ كۅرۅت دا، قىتايلار ەكەنىن تاانىپ، ەلگە قابارعا كىشى جىبەرەت. 8 كۉندۅ جاردامعا كۅپ قول كەلەت. بئر جاعىن — تار قاپچىعاي، ەشتەكتىن ەلى توسۇپ. ارت جاعىن قىرعىزدىن كۅپ قولۇ الىپ، ورتو جەردە قاموودو قالعان قىتايلار اچقادان اتتارىن سويۇپ جەپ، قاتۇۇ جۉدۅشۅت دا، اقىرى قۇتۇلباسىنا كۅزدۅرۉ جەتكەندە ۅزدۅرۉن ۅزدۅرۉ ۅرتتۅپ، ۅلۉپ قىرىلىشات. ەشتەكتىن ۇۇلۇ جامعىرچى قىتايدىن قولۇن بايقاپ كەلەم دەپ اتتانىپ چىعىپ ماناستىن قوشۇنا جولۇعات. وشول كەزدە چالعىنعا چىققان ماناس قالىڭ مالعا كەزىگىپ انى ايداپ كەتۉۉگۅ قامدانىپ قالعاندا، بالاسىن ئزدەپ چىققان ەشتەك كەلىپ كەزدەشەت. ەكۅۅ ال جەردەن سايىشا كەتىپ، اقىرىندا ماناس مەنەن تاياتاسى ەشتەك بئرىن-بئرى تاانىشات. قىتاي قولۇن بايقايلىچى دەپ بارسا، الار ۅزدۅرۉ ەلە ەباق قىرىلىپ قالعانىن كۅرۉشۅت. كىيىنكى وقۇيادا ماناس مەنەن قوشوي داعالاق شاارىندا كەزىگىشىپ تابىشقانى باياندالات. ماناس مەنەن قوشوي بئرگەلەشىپ ون بئر دۇۇ-دۇنۇ جازالوونۇ چەچئشەت دا، الاردىن مىقتىسى دۉبۉرۅ قاندى كۅزدۅي اتتانىشات. جولدو باراتىپ قول تىنىعات، مەرگەندەر ۇۇعا چىعات. قۇتۇبئي باش بولعون مەرگەندەر كىيىك ۇۇلاپ جۉرۉپ ادامدۉك اتتۇۇ جالعىز كۅزدۉۉ دۅۅگۅ قابىلىپ قالىشات. دۅۅ الاردى قويچو ايداپ ۉڭكۉرۉنۅ الىپ بارات. ال ادام جەي تۇرعان دۅۅ ەكەن. دۅۅنۉ قۇتۇبئي جالعىز كۅزگۅ اتىپ، سوقۇر قىلىپ، كۅپتۅپ جاتىپ اراڭ ۅلتۉرۉشۅت. ۉڭكۉردۅن كۅپ دۉنۉيۅ، بايلوودو جاتقان كۅپتۅگۅن ادامداردى تااپ، بوشوتۇشات. ماناستىن قابارىن ۇعۇپ اعا قارشى اتتانعان دۉبۉرۅ قاندىن قولۇنا جولۇعۇشۇپ، الاردى دا جەڭئشەت. داڭعۇ شاارىنىن باشقارۇۇچۇسۇ قايىپ داڭدىن قولۇ جەڭئلىپ، ەلى قاچىپ، ۅزۉ قولعو تۉشۅت. قايىپ داڭدىن قىزى قارابۅرق جاا اتقىچ مەرگەن ەكەن قىرق قىز جولدوشۇ مەنەن قاچقان ەلدىن ارتىن قايتارىپ، قىرعىزداردى توسۇپ ۇرۇشات. كۅپ ادام زىيان بولوت، قارابۅرقتۉن اتقان جااسىنىن وعۇ باقايعا تئيىپ جارادار قىلات. ارتتان كەلگەن ماناس مەرگەن قىزدىن قابارىن ۇعۇپ، اچۇۇلانىپ بارات، بئروق انىن سۇلۇۇلۇعۇن كۅرۉپ، اعا ۉيلۅنۉۉچۉ ويلونوت دا زىيان كەلتىربەي قارماپ الات. اتاسى قايىپ داڭدى ۅلدۉ دەپ ۇققان قىز ماناسقا تئيۉۉدۅن باش تارتات. بئروق قولعو تۉشكۅن قايىپ داندىن تىرۉۉ ەكەندىگى بئلىنەت، قىز ماناستان كەچىرئم سۇرايت. ەكى ەل ەلدەشىپ، قايىپ چوڭ توي بەرىپ، ماناس قارابۅرقكۅ ۉيلۅنۅت. وشوندو قايىپ داڭ قارابۅرقكۅ تىگىپ بەرگەن ۉيۉنۉن پورۇمۇن: «جايساڭ ىرچى دەگەنى جارىم كۉنۉ ىرداعان» — ەكەن. باقايدى اتىپ جارادار قىلعاندىعى ۉچۉن قارابۅرق ۇيالىپ اندان كۅرۉنبۅي قاچات، جولۇققاندا جۉگۉنۉپ تااسئم قىلات. مىنداي ادەپتۉۉلۉك ەلگە جاعىپ قالات دا ۇشۇندان تارتىپ جاڭى كەلگەن كەلىن قايناعادان قاچۇۇ، جۉگۉنۉۉ سالتى قالعان ەكەن. ەل جەرجەرىنە تارايت، ماناس ايالىن الىپ التايعا — ۉيۉنۅ قايتات
جاقىپ ەلدى چوعۇلتۇپ، التايدان انجىيانعا كۅچۅلۉ دەپ ايتقانى
جاقىپ قالقىنا قابار سالىپ اقىلمان قارى، ەل بئلەرماندارىن جىيىپ الىپ، اجىدااردىن قۇيرۇعۇن باسىپ ەسەنقان مەنەن جوو بولۇپ قالدىق. قاپتاپ كەلسە قالىڭ جووعو چارقىبىز كەلبەيت! قالماقتىن اراسىنا، قىتايدىن قىيىرىنا جاتىپ الباي، جان ارعاسى قىلىپ باشقا جاققا كۅچۉپ كەتەلى، ماقۇل كۅرسۅڭۅر انجىيان تاراپقا وويلۇ دەپ كەڭەش قۇرات. بەردىكە، قىتايعا تئيىپ قويدۇق دەپ جىيعانتەرگەندى بۉت چاچىپ، قايدا دۉربۅيبۉز ؟  التاي مالعا جايلۇۇ، جاقشى جەر، اندان اجىراپ بولبويت دەپ كۅچكۉسۉ كەلبەيت. بايجىگىت جاقىپتىن ايتقانىن ماقۇل كۅرۅت، ساقتىن سانى بۉتۉن، قىتايدىن قىيىرىنا جاتىپ الىپ، قىرعىن تااپ قالبايلىق دەگەندىن ەمنەسى جامان ؟ ! بئروق، قايدا بارعانىبىز وڭ. ەدئل، نۇرا سۇۇلارىنىن بويۇنا، ورول تووسۇ تاراپقا بارساق قانداي، — دەيت. ايدارقان بااتىر: «قانداي ەلە باارىڭ قايراتتى تاشتاپ قاچۇۇنۇ قاالاپ قالدىڭار ؟ ! سئلەردى قىرام دەپ قىتايدان كەپ كەلدىبى ؟  قولۇنان كەلسە قىتاي ەمدىگىچە بئزدى سوو قويموق ەمەس. «تۇۇلماق بار، ۅلمۅك بار، باشقا كەلگەندى كۅرۅربۉز»، — دەپ قايرات ايتتى. ەل بئر چەچئمگە كەلە الباي، اقىرى ماناستىن «قولۇنان كەلسە ەسەنقاندىن بئزدى اياپ قويور ويۇ جوق، اندان قورقۇپ ەلدى داربىتىپ، باشقا جاققا قاچۇۇنۇن جۅنۉ باربى ؟ ! تۇۇرا كۅرسۅڭۅر نامىستىن جولۇن قۇۇپ، اتابابادان قالعان جەرىبئزدى قىتايلاردان بوشوتولۇ دا، انان اعا قاچپاي ەلە كۅچۉپ بارالى» دەگەن كەبىنە ەچ كىم قارشى چىقپادى. ون جەتى مەنەن جەتئمئشتىن ورتوسۇنداعى ەر بۉلۅ بەش كۉندۅن قالباي بۉت چوعۇلماق بولۇپ ەل تارادى. بولجوعون كۉنۉ التايدىن ارا تالااسى ادامعا جىق تولۇپ قول چوعۇلدۇ. سەگئز جۉز مئڭ ادامدىن ىچىنەن كەبە قۇرساق چالداردى، كۉچكۅ تولبوعون بالداردى، وورۇ سىرقوو، مايىبى بولۇپ ەكى جۉز مئڭ ادامدى ۉي-ۉيۉنۅ تاراتىپ، قالعان التى جۉز مئڭ قول مەنەن جولعو اتتانىشتى.
ماناس بااتىر تەكەس قاندى جەڭگەنى
مۇردا قوشوي مەنەن ماناستان قاچقان قالماقتىن قۇلتاڭ ايارى تەرس-مايودوعۇ تەكەس قانعا بارىپ، ماناس دەگەن چىعىپ، بئزدىن ەلدى قىيراتىپ جاتات، از كۉندۅ بۇل جەرگە دا كەلەت دەگەن قابار جەتكىرەت. قورققون تەكەس بۇتقاناسىنا كىرىپ، قاسىيەتتۉۉ بۇتۇنا كەڭەشسە انىسى جوو كەلسە تالقالا، سەنى ەچ كىم جەڭە البايت دەپ كۅڭۉلۉن جۇباتىپ قويوت. قايراتتانعان تەكەس ايدوودو جۉرگۅن التايداعى از قىرعىزدان چىققان ال قانداي بااتىر ەكەن، انداي بولسو مەن دا قامدانايىن دەپ ايلاناسىنا قابار بەرەت. قۇياس اتتۇۇ ايارىنا دورعو چاپتىرىپ، جوو كۅرۉنسۅ قابارلاعىلا دەپ تاندامال قىرق-ەلۉۉ جىگىتىن ەچكى-ۅلبۅستۉن بئيىك چاتىنا قاروولعو جۅنۅتتۉ. شاشىپ كەلگەن قۇياس ايارعا تەكەس ماناستىن جۅنۉن ايتىپ، ايلا تاپ دەيت. التايدى جەردەگەن التىمىش ۉيلۉۉ از بۇرۇتتان دا كىشى چوچۇيبۇ. اجال ايداپ، قانى تارتىپ كەلە جاتقاندىر دەپ تەكەستىن كۅڭۉلۉن جايلاپ، اتتانىپ چىعىپ، تۉن بويۇ زەەر وقۇپ دۇبالاپ، بئر ۅرۅۅندۅگۉ قۇۇراي، چۅپ، چئي، قامىش، تەرەك، تال، قاراعاي، قايىڭعا چەيىن ادام كەبەتەسىنە كەلتىرىپ، ماناستاردىن كەلەر جولۇنا قۇرالدۇۇ قوشۇن قىلىپ قويدۇ. تەرەگى دۅۅ، قاراعايقايىڭى ايباتتۇۇ بااتىر، چئي، قۇۇرايلار جووكەر بولۇپ، كۅپ قوشۇن ۅزۅنگۅ سىيباي تۇرۇپ قالدى. تاڭ اتا قۇياس تەكەستى الپارىپ اسكەردى كۅرگۅزۉپ، تەنتىرەگەن بۇرۇتتاردى دا جوو دەشكە بولوبۇ، بۇل جەرگە كەلئشسە سازايىن قولۇنا بەرەيىن دەپ وپۇرۇلۇپ ماقتاندى. تەكەس قاراسا جوعورۇ جاعى مۇز باسقان زوو، ورتو جەرى ۅرت كۉيگۅن قىزىل سەل، ۅيۉز-بۉيۉزۉ قۇرال-جاراقچان جايناعان قول بولۇپتۇر. جوقتون بار بولعون كۅپ قوشۇنعا بارعاندىن باارى تاڭ قالىشتى. سىناماق ۉچۉن تەكەستىن شۇڭعۇر دەگەن بااتىرى قاچىرىپ بارىپ زەەر قولدۇن چەتىندەگىنى نايزا مەنەن سايسا، بىلق ەتىپ دا قويبودۇ، قايرا شۇڭعۇردۇ تۇۇراپ نايزا سايدى ەلە شالاق ەتىپ جىعىلىپ تۉشتۉ. قۇياس دۇبا وقۇپ شۇڭعۇردۇ ۅلتۉربۅي امان الىپ قالدى. انىن ۅنۅرۉنۅ باارى تاڭ قالىشتى. ىراازى بولۇپ كۅڭۉلۉ جايلانعان تەكەس قۇياسىم باردا ماعا كىم داايت ؟ !، — دەپ كەسىر سۉيلۅپ، ەچ جاققا قابار بەربەي، كەنەبەي جاتىپ الدى. ۉچ كۉن ۅتۉپ، تۅرتۉنچۉ كۉنۉ ازار تۉمۅن قولۇ مەنەن ماناس ال جەرگە كەلدى. جولدۇ توسۇپ قالعان قايناعان قوشۇندۇ كۅرۉپ توقتوپ، قولعو شايلانعان قان ايدارقان ەكەن، انى باشتاتىپ مىقتىلار ەمنە قىلابىز ؟  — دەشىپ ماناسقا بارىشات. الار تەمىردىكتىن ۅرۅۅنۉن اياقباشى كۉنچۉلۉك اسكەر باسىپ قالعانىن مىنچا اسكەرگە الدارى جەتە تۇرعان ەمەستىگىن ايتىپ، قاتىلباي ەلە قايرا تارتساقپى دەشىپ ماناسقا اقىل سالىشتى. اچۇۇلانعان ماناس قاچقاندا ۇشۇنچا قول ارتىڭدان قۇۇسا قايدا كىرىپ قۇتۇلاسىڭ دەپ، بايقاپ كەلۉۉگۅ ۅزۉ جۅنۅدۉ ەلە، باقاي قوشو اتتاندى. ماناسقا سەن ارتتا قالىپ كۅمۉسكۅدۅ تۇر، مەن الدىعا بارىپ، دۇشمانعا كۅرۉنۉپ قويۇپ قاچقان بولويۇن، مەنى قۇۇسا توسۇپ، ۇرۇشۇپ اجىراتىپ الارسىڭ دەپ، باقاي مويۇلدۇ دەگەن بەل مەنەن كۅرۉنۅۅ باستىرىپ چىعىپ، الىگى قوشۇنعا جارىم بۇتاداي جاقىن بارسا كۅپ قول بىلق ەتپەيت. قاراپ تۇرۇپ ۇنچۇقپاعان قولعو تاڭ قالعان باقاي ارىپ مەنەن جاساپ قويعون جۇمۇش بولبوسۇن دەپ شەكشىپ، بايقاماق ۉچۉن نايزاسىن سۇندۇرسا الىگى قول جاپىرت نايزا سۇندۇردۇ، بۇل ەمنەڭەر ؟  — دەپ قىيقىردى ەلە باقاي ايتقان سۅزدۉ جاپىرت ايتىپ قىيقىرىشتى.
بۇل ئشتىن امال ەكەنىن بئلگەن باقاي ارساڭ -ارساڭ كۉلدۉ ەلە، كۅپ اسكەر دا كۉلۉپ قالدى. باقاي ماناسقا بارىپ جۅنۉن ايتتى. بئلگىچتەردىن اقىلى بويۇنچا زەەر قولدۇ ۅرت قويۇپ جوعوتۇپ، قالىڭ قول قاپتاپ وردوسۇنا كىرىپ بارعاندا قااردانعان تەكەس قان ادەگەندە جانىنداعى قۇياستى جارا تارتىپ، انان ۅزۉنۅ ۅزۉ بىچاق سالىپ ۅلۉپ تىندى. قامسىز جاتقان تەكەستىن ەلى ەچ قارشىلىق كۅرسۅتپۅي باعىنىپ بەردى. ولجوعو قىزىققان ايرىم تەنتەكتەر قالماقتاردى تالاپ كىرگەنىن كۅرگۅن ماناس قالماقتاردىن جىرىق ئينەسىن دا الباعىلا دەپ اسكەرىنە جار چاقىرتىپ، تەنتەكتەردى تەسكە سالدى. تەكەسكە قاراعان تىرعووت، ماڭعۇل قالماقتارىن چوعۇلتۇپ، ماناس قانىڭار تەكەس ۅزۉن-ۅزۉ ۅلتۉردۉ، ۅزۉڭۅر اراڭاردان قان شايلاپ العىلا دەيت. ار كىمىسىن قان بولعۇن دەشسە موينوپ بولۇشپايت. توقسون مئڭ ۉيلۉۉ ەلى بار، سەكسەندەگى قاراچا ەلدىن ايتقانىن تۇۇرا كۅرۉپ قان بولۇۇعا كۅڭۉلدۅنسۅ، قىزى سايقال ۅكۉمدۅن جۇتادىڭ بەلە، ۅلگۅن تەكەستىن تونۇن تونوپ العانسىعانىڭ جاقشى ەمەس دەپ تىيىپ قويوت. قاراچا اينىپ، ەلى قاتاالدىق قىلدىڭ دەپ، وشوندون قاراچا قاتقالاڭ اتالىپ كەتەت. باارىڭ قاچىپ بولبوسوڭ تەكەستىن ىنىسى تەيئش قان بولسۇن دەگەن قاراچانىن سۅزۉ مەنەن تەيئشتى قان كۅتۅرۉشۅت.
ماناستىن قىز سايقال مەنەن بەتتەشكەنى
بئر چەتى ماناس بااتىردى قولۇ مەنەن قونوق قىلىپ توسقونۇم، بئر چەتى قان بولعوندوعۇ ەلگە بەرگەن داامىم دەپ، تەيئش قان توي باشتايت. چابىلۇۇچۇ اتتار ايدالىپ كەتكەندەن كىيىن قازاق، قالماق بئر تاراپ، قىرعىز، ۇيعۇر بئر تاراپ بولۇپ الىشىپ، تويدۇن تاماشاسى باشتالات. بالبان كۉرۅشكۅ قازاقتان بايقاپ دەگەن چىعىپ، اعا قارشى قىرعىزدىن وقچۇ ۇرۇۇسۇنان كۅكجورۇ بارىپ، بايقاپتى تاق كۅتۅرۉپ، باشىنان ۉچ ايلانتىپ تۇرۇپ جەرگە ۇرۇپ، جەڭىپ الدى. سايىشقا قايراتتۇۇسۇنان قارماعىلا، بالبانىبىز بارار زامات جىعىلىپ، ىزاعا چىداباي اراڭ تۇرابىز دەشىپ چۇۇلداعان قازاق، قالماق تاراپتان سايىشۇۇعا سارى بۇۇرۇل ات مىنىپ ون جەتى جاشتاعى قىز سايقال چىقتى. سايقالدى بئلگەندەر تەكەستىن جۇرتۇندا اعا تەڭ كەلىپ قارماشقان ادام بولبوعونۇن، بالباندىعى مەنەن بااتىردىعى جاندان باشقا ەكەنىن ايتىپ ماقتاشتى. قىرعىز مەنەن ۇيعۇرلار تاراپتان قىزدىن ايباتىنان اعا دااپ سايىشقا ادام چىقپاي، سايقال مايداندا جالعىز تۇرۇپ قالات. شاشكەدە كەلگەن سايقال تۉش ووعونچو تۇرۇپ، بەردىكە مەنەن اقبالتا» قاتىندان قاچقان نە جورۇق، نامىستى الدىردىڭار! »  — دەپ، تۇرعاندارعا ناارازى بولۇشتۇ. قازاق مەنەن قالماقتار جەڭدىك دەشىپ ەر سايىشتىن بايگەسىن الىپ كەتە تۇرعان بولعوندو سايىشقا ماناس ۅزۉ چىقتى. انى كۅرگۅن قىز سايقال قىرعىزداردىن قىيىنى ۇشۇل دەشتى ەلە، ويۇندا قوقۇس قىلىپ ماناسىن ۅلتۉرۉپ، قالعان قولۇن انان قىرايىن دەپ ويلودۇ. ەكۅۅ بئرىن-بئرى قاچىرىشىپ كەلگەندە ماناس سايقالدىن ۅزگۅچۅ سۇلۇۇ قىز ەكەنىن كۅرۉپ، ۅزۉم الچۇ قىز ەكەن، قاتۇۇ سايسام بەكەرگە ۅلۉپ كەتەر دەپ ويلوپ وڭ دالىنىن مۉرۉسۉن مەلجەپ، ايارلاپ، قووماي نايزا سالدى. انىن نايزاسىن قاعىپ جىبەرىپ، سايقال جۉرۅكتۉن باشىنا ۅلۅر جەرى ۇشۇ دەپ كۉچ مەنەن نايزا ۇردۇ. نايزا قاتۇۇ تئيىپ، بااتىردىن كۅزۉنۅن وت چاعىلىپ، اتىنان تۉشۉپ قالا جازداپ ووپ بارىپ، ات جالداپ اراڭ وڭولدۇ. چاراينادان تايىعان نايزا ماناستىن وڭ قولتۇعۇن جارىپ، ارقاسىنان چىعىپ كەتىپتىر، تەپچئلىپ قالعان نايزا قولتۇعۇندا سوروڭدوپ چىعىپ جۉرۅت. جاناشا تۉشكۅن ماناستى دالىدان الىپ، سايقال وودارىپ كەتمەككە ات كۉچۉنۅ سالىپ تارتتى ەلە ماناستىن ەەردەن ارتى قىلتايىپ، ۉزۅڭگۉدۅن بۇت تايىپ، اتتان ووي باشتادى. مۇنۇ كۅرگۅن اقبالتانىن چۇباعى اتىن وقتوي چۇراتىپ ورتوعو جەتىپ، بۇل ەڭئش ەمەس سايىش، جانچىشقىلا دەپ، سايقالدىن اتىن باشقا قاعىپ جىبەرىپ، ماناستى جۅلۅپ قالدى. جالت بەرىپ اتى ارتقا ۉركۉپ، ۅكسۉگۅن سايقالدىن قولۇنان ماناس بوشونۇپ، وڭولۇپ كەتتى. قايرا بەتتەشكەندە ەتى اچىنىپ، ىزالانىپ قالعان ماناس چىنداپ نايزا سالعاندا تۅشكۅ تئيگەن انىن نايزاسىنىن كۉچۉنۅن سايقالدىن ەسى ەڭگىرەي تۉشۉپ، ەەردەن اجىراپ اتىنىن سوورۇسۇنا كەتتى. اققۇلانى ات چابىشقا قوشۇپ جىبەرگەن ماناس ەر سايىشقا باشقا ات مىنىپ چىققان ەكەن، اتىنىن شايى جوعۇنان سايقالدى اتتان تۉشۉرۅ الباشى. سايقال اتىنىن باشىن بۇرۇپ ەلىن قاراي قاچىپ جۅنۅدۉ. ەتى وورۇپ قالعان نەمە قايرا سايىشقا چىقپاي قويدۇ. مايدانعا كەلسىن، جە جىقسىن، جە جىعىلسىن دەپ، تالاپ قىلعان ماناسقا سايقالدىن اتىن تارتۇۇ تارتىشتى. ال اتتى قاراچانىن ۅزۉنۅ قايرا بەلەك دەپ بەردى، كەچكە جۇۇق چابىلعان اتتار كەلىپ، بئرىنچى چىعىپ كەلگەن اققۇلانىن باش بايگەسىن بۉت ەلگە بۅلۉشتۉ. توي تاراپ، التى كۉن قول تىنىعىپ، جەتىنچى كۉنۉ اتتانىپ قارقىرا، تۅتۅ ارقىلۇۇ كەر-كۅلگۅ بەت الدى.

ماناستىن ورعو قان مەنەن بولعون سوعۇشۇ

تەكەس قاندىن سوعۇشتا ۅلگۅنۉن كۅرگۅن قۇلتاڭ ايار قاچىپ بىلچاقاي مەنەن تۅتۅنۉ اشىپ، ۉچ كۉندۅ كەر-كۅلدۅگۉ ورعو قانعا كەلىپ التايلىق قىرعىز ماناس دەگەن چىعىپ، اعا-ىنىڭدى بۉت قىيراتىپ كەلە جاتات! جاسووڭدۇ مىقتاپ جامداپ، جاراعىڭ بولسو قامدا دەپ قابار بەردى. ورعو قان ايلاناسىنداعىلارعا ەلە ەمەس، چۇۇداعى چوڭ پااشا اقۇنبەشئمگە چەيىن كىشى جىبەرىپ قابار ايتتىرىپ، دۉربۅپ، قامدانىپ، قوشۇنۇ جەتى جۉز مئڭ كىشى بولۇپ، جونعو تۇۇ تىگىپ، كۉتۉپ جاتقاندا ماناس ال جەرگە جەتىپ، ەكى قول ماڭداي-تەسكەي توقتوپ، ۇرۇشقا قامىنىشتى. قالماقتار اتان دەگەن بالبانىن جەكەگە قاالاشتى. ال قىرعىز دەگەن كىم ؟  مەن انىن بئرىن قويبوي قىيراتام دەپ ماقتانىپ الاچىق ۉيدۅي چويۇنباشىن قولۇنا الىپ مايدانعا بەت الدى. ەل جارىلىپ، اتاندىن جولۇن اچا بەرگەندە الدىنان بئر جۉدۅۅ چال چىقتى. قاچ، ۅلۅسۉڭ دەپ، ەلدىن قىيقىرعانىنا بولبوي بۉجۉرۅگۅن چال جول بوشوتپودۇ. اتان چالعا جەتىپ، جونۇنان چاپچىپ ىرعىتىپ جىبەرمەك بولۇپ، اتتان ەڭكەيدى ەلە، چال بۇرۇلۇپ اتاندى اتتان وودارا تارتىپ، كۅۅدۅنۉنۅن باسىپ تۇرۇپ باشىن جۇلۇپ الدى. ال قىرعىزداردىن ارى بالبان، ارى ايار كۅيۉش بااتىرى ەكەن. تۉرۉن ۅزگۅرتۉپ الىپ، جوونۇن سىرىن بئلگەنى مۇردا ەلە قالماقتاردىن اراسىنا كەلىپتىر. كۅيۉش اياردىن ۅنۅرۉن كۅرگۅن قالماقتار جىنبى جە ادامبى دەپ قاتۇۇ تاڭ قالىشتى. ورعو قان بئردەن بارىپ ۅلبۅي، جالپى قاچىرىپ الامان سوعۇش سالعىلا دەپ بۇيرۇق قىلىپ، قالماق قولۇ جاپىرت ات قويدۇ. ەكى قول ارالاشىپ، قاتۇۇ سوعۇش شاشكەدەن تۉش ووعونچو سوزۇلدۇ. الاماندا ماناسقا كەزىككەن ورعو قان ۅلۉم تاپتى، جامعىرچى مەنەن بەتتەشىپ كۅيمەن شاا ۅلدۉ، ئلەبىن قاندى باقاي اتىپ ۅلتۉردۉ.


كۉن باتارعا جاقىنداعاندا تۇۇسۇ جىعىلىپ، قانى ۅلۉپ، قايرات قىلار ادامى قالباعان قالماقتار تۇش-تۇشقا بەت الىپ جالپى قاچىپ قالىشتى. كەچ كىرىپ، كۅز بايلانىپ، ۇرۇش توقتودۇ. ەرتەسى قالماقتاردان دايىن جوق. باش بولور كىشىسى جوق قوشۇن بەت-بەتىنەن تاراپ كەتىپتىر. ورعونۇن ايالى سانامكۉل ەكى بالاسىن ەەرچئتىپ، قازاق ىرامان اتتۇۇ ۇۋازىرىن، ىرچى بالاسى قاراتاي مەنەن قوشو جانىنا الىپ، كۅپ تارتۇۇ مەنەن ماناسقا كەلىپ تىنچتىق سۇرادى. ۅتۉنۉچۉ قابىل الىنىپ، ماناس قاراتايدى جانىنا قالتىرىپ، قالعانىن جايىنا قايتاردى. قاراتاي قىرق چورونۇن بئرى بولۇپ، كىيىن ىراماندىن ىرچىۇۇل اتالدى. ماناس ەلى مەنەن كەڭەشىپ، چۉيدۅگۉ قىتاي قانى اقۇنبەشئمگە قارشى اتتانۇۇعا بۉتۉمگۅ كەلئشتى.


ماناستىن اقۇنبەشئمدى جەڭگەنى


بااتىردىن قولۇ بئر نەچە توپقو بۅلۉنۉپ، كۅكچۅ الماتى ارقىلۇۇ ئلەنى بەت الىپ، ۉربۉ بەل اشىپ كەمىنگە تۉشۉپ، قايىپ قان ەكى-باشىعا بۇرۇلۇپ، مۇنار كۅلدۉن تەسكەيىن كۅزدۅپ، بااتىر ۅزۉ قىزىل-ومپولدۇ بەت الىپ اقۇنبەشئم شااعا قارشى جولعو چىعىشتى. اقۇنبەشئم شاا مۇردا ورعو قانعا جاردامعا جۅنۅتكۅن كۅپ قوشۇندان امان قالىپ قاچىپ كەتكەندەرى ۇلۇعۇنا بولعون ئشتى ايتىشتى. اقۇنبەشئم تۇش-تۇشقا شاشىلىش قابار بەرىپ، دۉربۅپ، شامىڭشاا دەگەن بااتىرىنا بووڭ ايارىى قوشۇپ ون سەگئز مئڭ كىشىنى قاروول قاراپ، جوونۇن الدىن توسقونعو اتتانتتى. قىزىل-ومپولعو كەلىپ، قاروول قاراپ جاتقان شامىڭ شاا كەركۅلدۉ بويلوي جەر جايناپ كەلە جاتقان كۅپ قولدۇ كۅرۉپ، سۉرۉنۅ چىداباي قوشۇنۇ مەنەن قايرا قاچىپ كەتەت. بووڭ ايار ازىراق ادامى مەنەن تار قاپچىعايدان جول توسۇپ قالدى. بااتىردىن قولۇ كۅتمالدىعا جەتىپ تىنىم الىپ، ماناس جانىنا التى جولدوش الىپ قىزىل-ومپولدۇن دۅبۅسۉنۅ چىعىپ، جاتىپ كەتكەن ازىراق قولدۇن ئزىن كۅرۅت، قاپچىعاي ىلدىي جۅنۅگۅندۅ تووسۇ بئيىك، ەكى جاعى قۇۇش جەر ەكەن، جوونۇن توسوتۇ بولۇپ، تاش قۇلاتىپ قىرىپ سالباسىن دەپ، ۅردۅپ توو باشىن الىپ، ارتۇۇ جول مەنەن تەڭى جۅنۅپ، قالعانى قاپچىعايعا تۉشمۅك بولدۇ. جۉز ەلۉۉ مئڭ ادام مەنەن ماناس ارتۇۇ بەل ارقىلۇۇ تۉز كۉن باتىشقا بەت الدى. قالعان جۉز ون مئڭ ادامدى باشتاعان باقاي اجىداار بولۇپ تار قاپچىعايدى بۅگۅپ جاتقان بووڭ اياردى جەڭىپ، امان-ەسەن جايىققا چىعىشتى. ماناستىن قولۇ بەل اشىپ اباڭدىن سارى تالااسىنداعى بۇلاعاسىن شاارىنىن كۉن جۉرۉش جاق قاپتالىنان چىعىپ، جول توسقون تاعىلىق بااتىردىن جۉز مئڭ قولۇن قىيراتىپ، كۅبۉن قاچىرىپ، ەەن قالعان شاارعا كىردى.


قاچقان قالماقتار ماناستىن كەلە جاتقانىن قانى اقۇنبەشئمگە ايتىپ كەلئشتى. باڭدۇلۇسۇن ۇردۇرۇپ، تۇش-تۇشۇنا قابار بەرىپ، اقۇنبەشئم شاا بەلەندەنىپ، قاتۇۇ قارماشقا دايار تۇردۇ. كەر-كۅلدۅن الماتىعا اشىپ تۉشكۅن ايدارقان مەنەن كۅكچۅنۉن قولۇ ئلە بويۇنداعى ورعو قانعا جاردامعا بارىپ سوعۇشتا ۅلگۅن ئلەبىن قاندىن ەلىنە بارىشتى. قانى جاڭى ۅلگۅن، ۅزۉلۅرۉ سوعۇشتان قاچىپ بارعان قالماقتار قارشىلىق كۅرسۅتۅ الباي، ئلەبىندىن اعاسى چىڭشا بايدىن قىزى بۇۇدايبەكتى باش قىلىپ تارتۇۇ تارتىپ ەكى ەل جاراشتى، بۇۇدايبەكتى كۅكچۅ الدى. ەمى كۅكچۅنۉن قولۇ اقۇنبەشئمدىن شاارىن بەت الدى. ۉربۉنۉن قولۇ كەمىنگە كەلگەندە ورعوعو جاردامعا بارىپ سوعۇشتا ۅلگۅن كەيمەن شاانىن قىزى ويسالقىن توسو چىعىپ، ۉربۉدۅن ەكى-كەمىندىن ەلىن سۇراپ الات دا، ۅزۉ ۉربۉگۅ تىيەت. كەمىنگە كەلگەن كۅكچۅنۉن قولۇ ۉربۉگۅ قوشۇلۇپ، چۉيگۅ بەت الىشات. قايىپ قان باشتاعان قول ەچكىباشىداعى (ات-باشى) قالماقتاردى تاراتىپ، قۇلۇتقا دۇۇ-دۇنۇ جەڭىپ، مۇنار ەكۅۅلۅپ قوچقوردوعۇ ارسى قالدايدى، جۇمعالداعى قۇبان قالدايدى چابىشات. تۇش-تۇشقا كەتكەن قولدورۇ چوعۇلۇپ كەلىپ، چۇۇداعى (چۉي) اقۇنبەشئم شاانى قاماپ قالىشتى. قارماش باشتالىپ، جەكەگە چىققان ابدىلدا (اجىباي) قالماقتاردىن كەگەتى جايساڭىنا قارشى بارىپ، ەكۅۅ نايزا مەنەن سايىشىپ جەڭئشە الباي، قىلىچ مەنەن چابىشىپ، اندان دا ايلا بولبوي، ايبالتا، كۉرسۉ مەنەن سالىشىپ، مىندان دا جەڭئشە الباي، جاا مەنەن ەلۉۉدۅن اتىشىپ، اعا بولبوعوندو جۉز جولۇدان مىلتىق مەنەن اتىشىپ، الىشا الباي كۉن باتىپ جايجايىنا تاراشتى. ەرتەسى زااردان مايدانعا چىققان قالماقتاردىن تۇعالى اتتۇۇ مىقتى بااتىرىنا كۅكچۅ قارشى بارىپ، نايزا سايىشىپ بئرىن-بئرى الىشا الباي، اقىرى تۇعالى اتىنىن باشىن بۇرۇپ قولۇن كۅزدۅي قاچىپ بەردى. قۇبالاي بارىپ كۅكچۅ ارتىنان سايىپ جارادار قىلىپ، تۇعالىق قولۇنا كىرە قاچىپ، كۅكچۅ قايرا تارتتى. تۇعالىقتى جەمەلەپ مايدانعا چىققان جامىرا جايساڭ نايزالاشۇۇعا جەتكىربەي كۅكچۅنۉ جاا مەنەن اتىپ، جەبەنىن وعۇ جەتى قابات قالقاندى جارىپ بارىپ، سووتتۇ تەشىپ ۅتۉپ، وڭ قابىرعانىن سىرتىنا ەكى ەلى كىرىپ توقتودۇ. ەتى اچىنعان كۅكچۅ جاڭى وق اتۇۇعا ۉلگۉرتپۅي قالماققا جەتىپ تۅشكۅ نايزا سالدى ەلە، نايزانىن ۇچۇ ارقاسىنان ەكى قارىش تۅرت ەلى چىعا تۉشتۉ. جامىرانىن اتىن ولجولوپ قولۇنا بارعان كۅكچۅ وورۇقسۇنۇپ قايرا مايدانعا چىقپادى. مۅڭدۉ-چەبەڭ بالبانعا قارشى بارعان ماجىك باشى-كۅزۉ جارىلىپ قايرا قاچىپ كەلدى. انى جەمەلەگەن ۉربۉ بااتىر قىيقىرعان بويدون مايدانعا چىعىپ مۅڭدۉ-چەبەڭدى بۅلۅ چاپتى. كەچ كىرىپ، قول جاي-جايىنا تاراشتى. ەرتەسى تاڭ اتقاندا مايدانعا ۅلۅمۉن دەگەن جان كەلگىن دەپ كۉۉلۅنۉپ چىققان تۇلۇسقا قارشى ماناس باردى. ماناس اچ البارس مەنەن وڭ ئيىندەن قولۇن ۉزۅ چااپ تۇلۇستۇ جايلاپ، اتىن ولجولودۇ. انى كۅرۉپ قالماقتان وتۇز بالبان جەكەلۅۅگۅ ات قويدۇ. قاپتاعىن دەگەن باقايدىن ايعايى مەنەن بااتىردىن قولۇ جاپىرت ات قويۇپ، ەكى قول ارالاشىپ، الامان چوڭ سوعۇش بولدۇ. ەكى كۉن، ەكى تۉن تىنىمسىز قىرعىندۇۇ قارماش بولۇپ ازۇۇلارىن ارقايتىپ ات جىعىلىپ سۇلادى، مۇرۇتتارىن سەربەيتىپ ەر جىعىلىپ قۇلادى. ايىعىشقان قارماشتا ماناس ۅز تۇۇسۇنۇن تۉبۉندۅ تۇرعان اقۇنبەشئمدى بەتتەپ، تۇش كەلگەندى قىيراتىپ كىرىپ بارعاندا تاقات قىلا الاي قاچىپ بەرگەن اقۇن شاانى ماناس قۇۇپ جەتىپ اتتان ىرعىتا سايدى ەلە، ارتىنان جەتكەن ايناقۇل اقۇنبەشئمدىن باشىن الىپ سالدى. تۇۇسۇ جىعىلىپ، قانى ۅلۉپ قايراتتۇۇسۇ قالباعان قالماق-قىتايلار تۇرۇشتۇق بەرە الباي قاچىپ بەرئشتى.


پانۇستۇ جەڭۉۉ، كۅكۅتۅيدۉن تاشكەنگە قان شايلانىشى


تاشكەندى بئيلەگەن پانۇس قان اقۇنبەشئمدىن جەڭئلگەنىن ۇعۇپ قول قۇراپ ماناسقا قارشى اتتانات. اقۇنبەشئمدىن قاچقان قولۇن قۇبالاي بارعان ماناستىن قوشۇنۇ جول توسۇپ چىققان پانۇستۇن قولۇنا كەز كەلىپ، سوعۇش بولوت. قالماققىتايلار تۇرۇشتۇق بەرە الباي تاشكەندى كۅزدۅي قاچىشات. بئروق، الاردىن ارتىنان كەلگەن كۅكۅتۅي باش بولعون جەرگىلىكتۉۉ قىرعىز، قازاق، ۅزبەكتەر جولۇن توسۇپ قالىپ، پانۇستۇن قولۇ تۇش-تۇشقا قاچىپ قۇتۇلۇشات. ماناس بوش قالعان تاشكەنگە كىرەت. ماناس انچا كۅپ ەمەس ادامى مەنەن ۇۇدا جۉرۉپ الووكە چالعىنعا جىبەرگەن قىيتۇۇچا دەگەن بااتىردىن قولۇنا كەزىگىپ، انى قاچىرات. اقۇنبەشئمدىن، پانۇستۇن قاچقان-بوزعون اسكەرلەرى اراگەنت شاارىنا چوعۇلۇپ، تاشكەنگە اتتانعانى جاتقانىن ۇققان ماناس ۇتۇرلاي بارىپ سوعۇشۇپ، جەڭئلگەن قالماققىتايلاردى تۇش-تۇشقا تاراتات. اراگەنتتىن چوڭۇ اشارسۇۇ تارتۇۇ تارتىپ، جاراشىپ، تۇۇعانداشات. تارتۇۇعا كەلگەن قىرق بئر قىزدىن بئرىن كۅكۅتۅي الات. كۅكۅتۅي قارى ادام ەكەن، قىزدىن اتاسىن ىراازى قىلىش ۉچۉن كۅپ مال بەرەت. ۇشۇندان تارتىپ قىز السا قالىڭعا مال بەرۉۉ سالتى قالات. تاشكەنگە كۅكۅتۅيدۉ قان كۅتۅرۉپ، الووكەدەن قورقپوعۇلا، قايرا كەلەم دەپ ماناس التايعا قايتات.


ماناس باشتاعان قىرعىزداردىن التايدان الا-تووعو كۅچكۅنۉ


التايعا قايتقاندان كىيىن جىل ماالى بولعوندو ماناس تۇش-تۇشقا قابار ايتتىرىپ، اتا ۇۇلۇ اقساقالداردى، بئلەرمان مىقتىلاردى چوعۇلتۇپ، اتا-بابادان قالعان جەر انجىيان مەنەن الايعا كۅچۅرۉن ايتىپ قوشو كۅچ دەپ ەچ كىمدى زوردوبويمۇن، قاالاعاندار كۅچسۉن، قاالاباعاندار قالسىن.


تئل الساڭار اتا قونۇشقا بارىپ جايلانىپ، قىتاي -قالماقتاردىن كىشەنىنەن قولۇ -بۇتۇڭاردى بوشوتقۇلا دەيت. ماناستى ۉربۉ مەنەن كۅكچۅ دا قولدوپ، باارى كۅچۉۉگۅ ماقۇل ەكەندىكتەرىن بئلدىرىپ، بئر بۉتۉمگۅ كەلئشەت. كەلگەن ەلدى ماناس ابدان سىيلاپ قونوقتوپ الدىنا ات مىنگىزىپ، ارتىنا تون كىيگىزىپ، اجىراش اياعىم ۇشۇل دەپ ۇزاتات. وشوندون تارتىپ كۅچۉپ كەتۉۉچۉ ادام اجىراش اياق بەرۉۉ سالتى قالات. ايدارقان باشتاعان قازاقتار قارقىرا ارقىلۇۇ جىلدىزعا قاراپ سارى-ارقاعا كۅچۉشتۉ. ۉربۉ باشقارعان قىپچاقتار بار-كۅل، كەر-كۅلدۉ باسىپ ۅتۉپ، چۉيدۉن باشى كەمىنگە كەلىپ توقتوشتۇ.


ماناستىن كۅچۉ مۇز -بەلدى اشىپ، مارال-باشى، دولوندون ۅتۉپ، جاي-كۅلدۉ كۅزدۅي بارىپ، قاقشاالدىن تووسۇن تايانىپ سەگئز اي تىنىقتى. الووكە مەنەن سەرپئشۉۉگۅ ۇباقىت جەتتى دەپ كۅچۉپ چىعىپ ارتىشتان اشىپ ۅتۉپ، انجىيان جاقتاعى الووكەگە قاراعان ەلدىن چەتىنە جەتىپ، وتۇز-ادىردىن بويۇنا ايىلىن قوندۇرۇپ، ماناس جانىنا التىمىش جىگىت الىپ، ۇۇعا كەتەت.


الووكە قاندىن ماناسقا باعىنعانى


انجىيان ايماعىن بئيلەپ، قىرعىز، قازاقتى قاتۇۇ ەزىپ تۇرعان الووكە قان كۅچۅ كەلگەن ماناستان چوچۇلاپ، ەسەپسئز قول قۇراپ الىپ، تئزەلىك اتتۇۇ بااتىرىن ماناسقا جىبەرىپ، ماعا الىشىپ الى كەلبەيت، جۅن باعىنسىن، ماناستىن ۅزۉن اق ۉيلۉۉگۅ الام، جە جەرئمدى بۇلعاباي كەتسىن دەپ ايتتىردى. تئزەلىك جاقىپتىن ايىلىنا كەلىپ قاندىن تالابىن بئلدىردى. ايىلعا دۇشمان كەلدى دەپ، جاقىپ ۇۇدا جۉرگۅن ماناسقا قابارعا التى كىشى چاپتىرىپ، كەلگەندەردى قونوقتوپ قالات. چابارمانداردىن ايتقانىنا كۅڭۉل بۇرباي ۇۇنۇن قىزىعىنا باتقان بااتىر قاچقان بۇعۇنۇ قۇبالاپ كەتىپ قالات. ماناستى ۉچ كۉن كۉتۉپ قالعان تئزەلىك قىيراتىپ چااپ الام دەپ جاقىپتى وپۇزالاپ اتتانىپ كەتەت. جاقىپ ۅزۉ بارىپ، ۇۇلۇن ئزدەپ تااپ الووكەنىن ايتقاندارىن ۇعۇزات. ماناس جولدوشتورۇن قول جىيناپ كەلگەنگە تاراتىپ، ۅزۉ اتاسىن ەەرچئتىپ ۉيۉنۅ بارات. ۉچ كۉندۅ تۅرت جۉز مئڭ اسكەر قۇراپ، تۅرتكۅ بۅلۉپ، جوو جاراعىن شايلانىپ، الووكەگە قاراتا اتتانىپ چىعىشتى. الووكە دايارداعان كۅپ قوشۇنعا ۇلۇۇ-سۇۇنۇن بويۇندا كەز كەلئشتى. ەچ كىمىسىنە قاتىلباي، الاردىن سۉرۉن كۅرۉپ جارىلا بەرىپ جول اچقان دۇشماندىن قولۇن ارالاپ ۅتۉپ، الووكەنىن سارايىنا بارىشتى. ەەرچئتكەن قولۇن قاندىن جەر-جەمئشى جايناعان باقچاسىنا قالتىرىپ، ماناس قىرق چوروسۇ مەنەن سەكسەن تۅرت كىشى بولۇپ الووكەنىن وردوسۇنا كىردى. الووكە ايار ادام ەكەن ماناستى الىستان كۅرگۅندۅ ەلە الى جەتپەسىن بئلەت. ايلا بولور بەكەن دەپ اجايىپقاناسىندا باقتىرعان اجىداار، جولبورس، تايباس سىياقتۇۇ ازۇۇلۇۇ جىرتقىچتارىنا كىرگىزسە الاردىن بئرى دا ماناسقا قارشىلىق كۅرسۅتپۅدۉ. مۇنۇ كۅرگۅن الووكە قۇتۇلۇۇنۇن ارعاسىن قىلىپ ماناستان تىنچچىلىق سۇرادى. ماناس الووكەنىن ۅتۉنۉچۉن قابىل الىپ، ۇلۇۇ بالاسى بووكەنى، اعاسىنىن ۇۇلۇ قوشابىشتى اق ۉيلۉۉگۅ بەرئشىن تالاپ قىلدى. الووكە سۇراعان ەكۅۅنۉ بااتىرعا قوشۇپ بەردى. ماناس الووكەنى سوعۇشسۇز باعىنتىپ، قايرا تارتتى.


ماناس بااتىر ۅزۉ قاتىلعان شوورۇق قاندى جەڭىپ، اقىلاي دە\u06afەن قىزىن تارتۇۇعا العانى 2


الايدىن تۉشتۉك جاعىنداعى قۇندۇز ؛  تالقان، قارا-تەگىندى جەردەگەن تەگى مايمۇنداردان چىققان قالچا دەگەن ەلدىن ۇلۇعۇ كەزەكتىن ۇۇلۇ شوورۇق قان ماناستىن كۅچۉپ كەلگەن قابارىن ۇعۇپ جەرئمدى تارىتىپ جىبەرمەك بولۇشتۇ، التايدان قاچىپ كەلگەن قىرعىزداردى چااپ الىپ، چەگئمەن الىس قۇبالاپ جىبەرەيىن دەپ وولۇعۇپ قول جىيات. قىزى اقىلايدىن جامان تۉش كۅردۉم، باربا دەگەنىنە بولبوي اتتانىپ، الايعا اشىپ تۉشۉپ، ال ۅرۅۅندۅگۉ نويعۇت، وقچۇ ۇرۇۇلارىنا قول سالىپ، ايىلدارىن تالاپ كىرەت. جوو باسىپ قالعان ايىلدارداعى ەر ازاماتتاردىن كۅبۉ قىرعىن تااپ، قاتىن-بالا، قىز-قىرقىن توو-تاشقا قاچات، ەل ۉركۅت. كۉلۉشاا تووسۇندا اڭ ۇۇلاپ جۉرگۅن ماناسقا اقبالتا ۅزۉ بارىپ قابار ايتات. قول كەلسىن دەپ ەلگە كىشى چاپتىرىپ، ۅزۉ ادامدارى مەنەن شاشىلىش اتتانعان ماناس قالچالار الايداعى ەلدى تالاپ چااپ، جايىتتاعى مالىن ايداپ قايرا تارتقان كەزىندە جەتىپ، قۇۇعۇنچۇ كەلسە توقتوتقۇلا دەپ توسوتقو جىبەرگەن ادامدارىن قىيراتىپ ۅتۉپ، شوورۇقتۇن ۅزۉ باشتاعان نەگئزگى كۉچۉنۅ جەتىپ قول سالعاندا ارتتان قىرعىزدىن قوشۇنۇ كەلىپ ۇرۇشقا ارالاشات. قاتۇۇ سوعۇش بولۇپ، شوورۇقتۇن ۉچ جۉز مئڭدەي قولۇنۇن كۅبۉ قىرىلىپ، ۅزۉ تۉن قاتا قاچىپ جۅنۅيت. ماناسقا الى جەتپەسىنە كۅزۉ جەتكەن شوورۇق قۇۇي بارعان ماناسقا اراچى سالىپ، كەچىرئم سۇراپ، قىزى اقىلايدى باش قىلىپ وتۇز بئر قىز تارتۇۇ تارتات. ەكى ەل جاراشىپ، ۅز قاالووسۇ مەنەن اقىلاي ماناسقا تىيەت. قىرق كۉن توي بەرئلىپ، ەل تاراپ، ماناس اقىلايدى الىپ انجىيانعا قايتات.






المامبەتتىن بايانى — ەپوستوعۇ سالتتىق تۇرۇقتۇۇ چوڭ وقۇيالاردىن بئرى. المامبەت ەپوستو ماناسقا تەتە دەڭگەەلدە قويۇلۇپ سىپاتتالعان قاارمان جانا اعا بايلانىشتۇۇ وقۇيالار دا بااتىردىن ۅمۉر جولۇن قۇۇپ، كەڭىرى پلاندا باياندالات. المامبەتتىن تۇۇلۇشۇ جانا بالالىق چاعى — چىعارمانىن باشقى قاارمانىنا مۉنۅزدۉۉ ىقتار مەنەن ئشتەلىپ چىققان ماانئلۉۉ بۅلۉم. وقۇيادا بااتىردىن ۅزگۅچۅ تۅرۅلۉشۉنۅ، بالا چاعىنا، ەردىكتەرىنە تىيەشەلۉۉ ەپىكالىق سالتتىق موتىۋدەردىن دەەرلىك باردىق بەلگىلەرى توپتولعون: بااتىردىن تەگى، اتاەنەسىنىن ۇزاق بالاسىز جۉرۉشۉ، تۇياقسىز اتانىن زارى، تئلەگى، بالانىن ۇقمۇشتۇۇ تۅرۅلۉشۉ، ۅزگۅچۅ بەلگىلەرى، جاشىنان ەلە باشقالاردان ايىرمالانۇۇ، ۅزگۅچۅلۅنۉپ تۇرۇشۇ جانا باشقالار. تۇڭشا جۇرتۇن بئيلەگەن چىلابا دەگەن قان بولۇپ، چىلابادان سولوبو، سولوبودون سووروندۉك. ال ەلۉۉ تۅرت جاشقا چىققانچا ەركەك بالا كۅربۅي، ارمان قىلىپ، بالاسىزدىعىنا قايعىرىپ جۉردۉ. سووروندۉك ەلۉۉ بەشكە قاراعاندا ايالىنىن بويۇنا بۉتۅت. بالا تۅرۅلگۅن جايدىن كۉنۉ بئر اي بويۇ قار جااپ، كۉن اچىلباي جاتقان. بالا جەرگە تۉشكۅندۅ ۇلۇۇ شامال جۉرۉپ، جەر سئلكىنىپ، بئر كۉن، بئر تۉن الاامات بولۇپ، مال چۇۇلاپ، ئت ۉرۉپ، تووق چاقىرىپ، جۇرتقا دوورۇق تۉشۅت. قاتۇۇ تولعوو كۅپكۅ سوزۇلۇپ، بالا تۅرۅلگۅندۅ ەنەسىنىن ەسى ووپ، وشول بويدون وورۇپ قالىپ، ەمچەگى بايىپ كەتىپ، بالاسىن ەمئزبەي قالات. بالا سالور اتتۇۇ دۇڭعاندىن ايالى ئزاتتىن ەمچەگىن ەەمپ چوڭويوت. سووروندۉك ەڭ كۅپ ەل چوعۇلتۇپ، بالالۇۇ بولعونۇنا چوڭ توي بەرەت. بالاسىنا ات قويۇپ بەرئشىن سۇراپ چوعۇلعان ەلگە قايرىلسا، ات قويور ادام تابىلباي اش بىشىمعا توقتولۇپ قالىشات. ۇشۇنچا كۅپ جۇرتتۇن ووزۇنا بئر ات كەلبەيبى دەپ سووروندۉك اچۇۇلانىپ تۇرعاندا قايداندىر پايدا بولعون قىتاي دۇمانا بالانىن اتىن «المامبەت» قويوت. سووروندۉك ىچىندە بالامدىن اتى باشقاچا بولۇپ قالدى دەپ ويلونوت. جولدۇعۇن دەپ بەرگەن التى دئلدە، ون كۉمۉشتۉ الباي، كۅزدۅن قايىم بولعون دۇمانا قىزىر ەكەن. المامبەت التى جاشقا چىققاندا ەلە ۅزگۅچۅ زەەندۉۉلۉگۉ بئلىنىپ، قاشىنا كۅپ بالداردى جىيىپ وينوپ، وقۇتقان تاالئمچئلەرىنە الاردىن اقىل-بئلئمى جەتپەگەن سۇروولور بەرىپ، اقىلى مەنەن كۅرگۅندۅردۉ تاڭ قالتىرات. ۇۇلۇ ون تۅرت جاشقا چىققاندا سووروندۉك انىن اقىلىنىن جەتىكتىگىنە كۅزۉ جەتىپ، ۅز وردۇن — تاعى مەنەن قىزماتىن بالاسىنا ۅتكۅرۉپ بەرەت. المامبەت قارا قىلدى قاق جارعان قالىس باشقارۇۇچۇ بولعوندۇقتان جەكە ەلە ۅز ەلى ەمەس، باشقا قانداردىن ەلى دا ارىز-مۇڭۇن ايتىپ اعا كەلگەندىكتەن قىتايدىن باشقا قاندارى، بئلەرماندارى ناارازى بولو باشتاشات. اتاسىنىن وردۇنا اسكەر باشى قاتارى ال ەل قىدىرىپ جۉرۉپ قىتايلاردىن ۇلۇقتۇن ۇرماتىنا ادامدى قۇرماندىق چالۇۇ سالتىن كۅرۉپ، اعا ناارازى بولۇپ، توقتوتۇۇعا ۅكۉم قىلات. جاش بالا مەنەن قىزدىن بوورۇنان جاشارتۇۇچۇ دارى جاسوو اداتىنا دا تىيۇۇ سالات. انىن مىنداي ئشتەرىنە قىتاي قاندارى تاڭ قالىپ، كۉڭكۉ سۅز چىعارىشات. اسكەرلەردىن ابالىن تەكشەرىپ جۉرگۅن المامبەت ەسەنقان تۇرعان شاارعا كەلگەندە انىن ايارلارى بۇل بالا تۉبۉ بئزگە ەل بولبويت، زاار بەرىپ، كۅزۉن تازالوو وڭ دەپ كەڭەش ايتىشات. جۅندۅن جۅن ەلە بالاسىن ۅلتۉرۉپ قويسوق سوو قالىشابى دەپ سووروندۉكتۅن چوچۇلاعان ەسەنقان اقىلچىلارىنىن ايتقانىنا كۅنبۅيت.


المامبەت مەنەن قۇبانىپ كۅرۉشكۅن كۅكچۅ انى ەەرچئتىپ ەلىنە قايتات. كۅكچۅنۉن ەستۉۉ ايالى اكەركەچ المامبەتتىن كۅڭۉلۉن كۅتۅرۉۉ ۉچۉن اعا ۅزگۅچۅ ۇرمات كۅرسۅتۉپ توسۇپ الات. كۅكچۅ مەن تۇرسام المامبەتتىن اتىن الات، چىنىنى اعا بئرىنچى سۇنات دەپ كۉنۉلۅپ ىچى تارىيت. المامبەت ەلگە بات الىنىپ، ۅزۉنۉن قالىستىعى، ادئلدىگى مەنەن اتاعى چىعىپ، قادىر-بارقى كۅتۅرۉلۅت. ارىز-مۇڭۇ بارلار بۉت اعا قايرىلىشات. مۇنۇ كۅرۅ الىشپاعان قازاق بئلەرماندارى اكەركەچ مەنەن المامبەتتىن كۅڭۉلۉ جاقىن دەپ ۇشاق تاراتىشات، اتايىلاپ ماس قىلىپ، الا كۅۅدۅن كۅكچۅنۉ كۅكۉتۉپ، اعا المامبەتتى جامانداشات. ماستىق مەنەن كۅكچۅ المامبەتتى كەتكىن دەپ قاتۇۇ سۅز ايتىپ، كۅڭۉلۉن قالتىرات. ىزا بولعون المامبەت ەلسئزدىگىنە، جالعىزدىعىنا ارمان قىلىپ، اتتانىپ چىعىپ، بەت العان جاعىنا جول تارتات. ۇشاققا ئشەنگەن كۅكچۅدۅن كۅڭۉلۉ قالعان المامبەت اتتانىپ كەتەت.


ماناستىن تۇشۉ


ازىرەتتىن تووسۇندا تۇرعان ماالدا ماناس ىراڭ جەتئلگەن جاز كۉنۉندۅ ۉيۉندۅ ۇقتاپ جاتىپ تۉش كۅرۅت: ۇيداي تاشتى بووردوي كەسكەن قۇرچ قىلىچ تااپ الات، قىلىچى جولبورسقو ايلانىپ، دۅبۅدۅ تۇرۇپ كۉركۉرۅپ ايبات كۅرسۅتسۅ تۅرت اياقتۇۇنۇن باارى قاشىنا كەلىپ باش ئيئشەت. جولبورسۇ قارچىعا بولۇپ اس مانعا تالپىنىپ ۉن سالسا قاناتتۇۇدان قالباي ماناسقا تاازئم قىلات. قارچىعا قۇشتۇ وڭ قولۇنا قوندۇرۇپ تۇرعان ماناس ويعونۇپ كەتىپ، بۇل تەگىن تۉش ەمەس ەكەنىن تۉشۉنۉپ، قىرعىز، قازاق، قىپچاقتى بۉت چاقىرىپ توي ۅتكۅرۅت. تويدۇن سالتاناتى بۉتۉپ، ەل تارايت، بااتىر ۅز ەلىندەگى قالق بئيلەگەن مىقتىلاردى، بئلەرمان قارىلاردى، قىرق چورونۇ بۉت قارابۅرقتۉن وردوسۇنا كىرگىزىپ، قولۇنا جالاڭ قىلىچ الىپ، بوسوعوعو جۅلۅنۉپ جۉيۉرتۅ باسىپ ولتۇرۇپ، تۉشۉن ايتىپ، جورۇپ بەرئشىن ۅتۉنۅت. جاقىپ ۇۇلۇنۇن تۉشۉن بالالۇۇ بولوت ەكەنسىڭ دەپ جورۇماق بولۇپ قايىپ قان قىزى قارابۅرق ەركەك ۇۇل... دەپ كەلاتقاندا ماناس قاارىنا كەلىپ اتاسىن جامان كۅزۉ مەنەن قاراپ جۉزۉنۅن زاارى چىعات. بالاسىنىن جاقتىرباعان تۉرۉن كۅرۉپ قورققون جاقىپ ووزۇنان سۅزۉ تۉشۉپ، ولتۇرۇپ قالات. مۇنۇ باامداعان اجىباي ماناستىن قاالاعانى ەمنەدە ەكەنىن داروو تۉشۉنۉپ، قاقاندان چىققان ەپسئز بااتىر المامبەت كەلىپ ۅزۉڭۅ جولدوش بولوت ەكەن دەپ جورۇيت. اجىبايعا ىراازى بولعون ماناس ۇلۇقتۇقتۇن بەلگىسى بولعون قىمبات باا چاپان جااپ ۇرمات كۅرسۅتۅت.


ماناس ۇۇدا جۉرۉپ، المامبەتكە جولۇققانى


ماناس تۉشۉن جورۇتقاندان كىيىن بئر نەچە اي ۇباقىت ۅتۉپ، كۉزگۅ تاياعاندا بااتىر قىرق چوروسۇن ەەرچئتىپ كىيىك ۇۇلاپ تالاستاعى بوتو-موينوققو چەيىن كەلەت. ەرتەڭ كەتەبئز دەگەن كۉنۉ ماناس اتچان بەلگە چىعىپ، تۇش تاراپقا دۉربۉ سالىپ چۉي ۅرۅۅنۉ تاراپتاعى قويدوي جايناعان جەيرەندەردى كۅرۉپ، تاڭ قالىپ قاراپ قالات. كۅكچۅنۉن ماسى تاراعاندا ارتىمدان كىشى جىبەرەر دەپ المامبەت ۇزاپ كەتپەي ادىردان ىشقىن، بالتىرقان تەرىپ جەپ ۉچ كۉن كۉتتۉ. ۉچ كۉن ۅتكۅن سوڭ كۅكچۅدۅن ۉمۉتۉن ۉزۉپ، قايدا بارارىن بئلبەي تۇش كەلدى كەتە بەردى. بوتو-موينوقتۇن بەلىندە كۅپ جەيرەنگە تاڭ قالىپ تۇرعان ماناس اق-ەرمەندىن بويۇندا ۅزۉ تاراپقا كەلە جاتقان ات-تونۇ بۅلۅك، الپ مۉچۅلۉۉ، سۉردۉۉ، جۅن ادامعا وقشوبوعون جولووچۇنۇ كۅرۉپ، المامبەت عو دەپ بولجوپ، شاشا كەلىپ قىرق چوروعو قابارلاپ، دۉربۅپ قامدانىپ قالىشات. سىناماققا توسۇپ چىعىپ قاپىستان قول سالىپ كۅرگۉلۅ دەپ اجىبايدى باش قىلىپ بەش چورونۇ جۅنۅتۅت. المامبەت جولدون توسقون بەش بااتىردى قاراپ دا قويبوي ماناستىن ۉستۉنۅ كەلىپ تۉشۅت. ماناس اتى اققۇلانى باش قىلىپ بئر نەچە تۇلپاردى، ۅزۉنۉن جوو كىيئمدەرىن، قۇرالىنا چەيىن تارتۇۇعا بەرىپ، قان تارتۇۇسۇن قىلىپ، ات چااپ، بايگەسىنە قىرق چورونۇن جاشتارىن سايىپ، المامبەتتى زور ۇرمات مەنەن توسوت. ەلگە سۉيۉنچۉلۅپ قابارچى جىبەرئشەت. توسو كەلگەن جاقىپ، چىيىردى المامبەت مەنەن ۇچۇراشىپ، ماناس مەنەن المامبەت چىيىردىنىن ەمچەگىن ەەمپ ەمچەكتەش تۇۇعان بولۇشات.


. ماناس المامبەتتىن كەلگەنىنە توي بەرگەنى


المامبەتتىن كەلگەنىنە ارناپ باش قۇتتۇقتاعانىم دەپ ماناس سەگئز ۇرۇۇ ەل چاقىرىپ چوڭ توي بەرەت. تويدو تۉركۉن تاڭ-تاماشاسى بولۇپ، ات چابىشتا كۅكۅتۅيدۉن ماانىكەرى چىعىپ كەلەت. اقىل-ەستۉۉ قىز بولسو المامبەتكە الىپ بەرسەم دەپ ويلوعون ماناس الىستان كەلىپ قونۇپ قالعان ەلدى قىدىرىپ، المامبەتكە ىلايىقتۇۇ قىز سۇراشتىرىپ كەتكەندە، انى ئزدەپ جاقىپتىقىنا ەكى بارىپ، المامبەت ماناستى تاپپايت. قارابۅرقتۉن وردوسۇنا بارىپ بااتىردى سۇراسا قارابۅرق قايدا جۉرمۅك ەلە، قانىشىنىن ۉيۉندۅ جاتقاندىر دەيت. انىن قاقشىعىن تۉشۉنبۅي قالعان المامبەت قانىشى كىم ؟  — دەپ قايرا سۇراسا، قارابۅرق انى شىلدىڭداپ اقىلاي دەگەن جەڭەڭدى بئلە ەلەك بەلەڭ، وشونۇن ۉيۉنۅن قارا دەيت. انىن وروي، ادەپسئزدىگىنە ىرەنجىپ ناارازى بولعون المامبەت اقىلايدىقىنا كەلىپ ماناستى سۇراسا ال بااتىرىڭ بايبىچەسىنەن چىعا الباي جاتقاندىر دەيت. ماناستىن ايالدارىنىن جورۇعۇن كۅرگۅن المامبەت ماناس بااتىر ازىرىنچا بويدوق ەكەن عو — دەپ، بۇشايمان بولوت. المامبەت جاقىپتىقىنا بارعاندا ماناس دا كەلىپ، قايدا جۉرگۅنۉن سۇراعان اتاسىنا المامبەتكە ىلايىقتۇۇ قىز سۇراشتىرىپ جۉرگۅنۉن ايتات. انى ۇققان المامبەت جىلمايا كۉلۉپ بااتىر ويلوپ ئش قىل، ەكى قاتىنىم بار دەگەنىڭ مەنەن ۅزۉڭ دا بويدوق ەكەنسىڭ دەيت. المامبەتتىن بۇل سۅزۉ ىراس — دەپ ماناس تەتىرى باستىرىپ كەتتى.. ماناستىن قانىكەيدى العانى


جاقىپتىن قىز ئزدەشى — چوڭ ەپئزوتدۇن كىرئش بۅلۉمۉ، ەپىكالىق كەڭىرى بەلگىلۉۉ سيۇجەت، بااتىردىق ۉيلۅنۉۉ تەماسىنىن ماانئلۉۉ دەتالدىق بەلگىلەرىنىن بئرى. مالىڭدى اياپ جۉرۉپ قايىنداپ قاتىن الىپ بەربەدىڭ، قايىپداڭدىن قىزى قارابۅرقتۉ سوعۇشتا قولعو تۉشۉرۉپ الدىم. شوورۇقتۇن قىزى اقىلايدى اتاسىنىن ايىبى ۉچۉن تارتۇۇعا الدىم، جاشىم وتۇزعا جەتتى — قاتىن الىپ بەرىپ اتالىق مئلدەتىڭدەن قۇتۇلعۇن — دەپ ماناس اتاسى جاقىپقا تاارىنىچ ايتات. بالاسىنىن جۅندۉۉ سۅزۉن ەپ كۅرگۅن جاقىپ جانىنا جولدوش الىپ، ۇۇلۇنا ىلايىقتۇۇ قىز ئزدەپ، كۅپ ەل-جەر قىدىرىپ، اقىرى كەيىپ شاارىنا بارىپ قىيبانىن قانى اتەمىردىن قىزى سانىرابىگانى جاقتىرات. قىزدىن اتاسىنا قايرىلىپ، ۇۇلۇما قىزىڭى بەر دەيت. اتەمىر (قاراقان) قىزىن بەرگىسى كەلبەيت، بئروق ماناستان چوچۇلاپ جاقىپتى قاچىرىش ۉچۉن اتايىلاپ وور سالىق — قالىڭ سۇرايت. قۇدا تۉشۉپ، ىرىمىن قىلىپ، قۇداسى بەرگەن كىيئتىن الىپ جاقىپ ەلىنە قايتات. ۇۇدا جۉرگۅن ماناس تۉش كۅرۅت: چەكەسى كەتىك تولعون اي قوينۇندا جاتىپتىر. وشوندوي ەلە تۉشتۉ المامبەت دا كۅرۅت. قىرق چورو بۉت تۉشۉندۅ تولعون اي قوينۇندا جاتقانىن كۅرۉشۉپتۉر. تۉشتۉ باقاي جورۇپ اقىلى جەتىك ايال الا تۇرعانىن ايتات. چەتى كەتىك اي مەنىن قولۇمدا تۇرۇپ جەتئلدى دەيت ماناس. انى باقاي ەركەك بالالۇۇ بولوت ەكەنسىڭ دەپ جورۇيت. ۇۇدان قايتقان ماناستاردى ۉيۉنۅ چاقىرىپ، جاقىپ قىز تااپ، قۇدالاشىپ كەلگەنىن ايتات. قالىڭ ۉچۉن سۇراعان مالى ۅڭدۅش ايتىلعاندىقتان تابۇۇ قىيىن عو دەيت. ماناس ايال السا مال اياماق بەلەك دەپ ەل اتەمىر تالاپ قىلعانداي ۅڭدۅگۉ مالداردى جىيناپ كەلەت. ۇشۇندان تارتىپ ايال العاندا قالىڭعا جاقىندارى مەنەن تۇۇعاندارى قوشۇمچا قوشۇۇ اداتى قالات. ايتىلعان مالدان قانچا ەسە كۅپ مال چوعۇلۇپ، قىزدى الىپ كەلۉۉگۅ قامىنىشات.


قامىلعاسىن التى كۉندۅ قامداپ بۉتۉپ، قۇدا-قۇداعىي جانىنا كۅپ كىشى الىپ، كۉيۅۅ جولدوشتورۇ مەنەن اتتانىپ، اتەمىر ايتقان مال-مۉلكۉن الدا قانچا اشىرا الىپ، كەيىپ شاارىنا بارىپ تۉشۉشۅت. ەلدى قونوققو الىپ جايعاشتىرعاندا دۉربۅلۅڭ مەنەن ۇنۇتۇلۇپ قوشتو قالعان ماناس بئر كۉن ۅتۉپ ەكىنچى كۉنۉ كەچىندە اجىبايدى ەەرچئتىپ قولۇقتۇسۇن كۅرۉۉ ۉچۉن بارات. تۉن ورتوسۇندا ۇرۇقساتسىز ۉستۉنۅ كىرگەن جورۇعۇنا ناارازى بولعون قىز مەنەن كۉيۅۅنۉن ورتوسۇندا چىر چىعىپ، ماناستىن بئلەگىنە قانجاردىن ۇچۇ تئيىپ، جارادار بولوت. ۇنۇتۇلۇپ قوشتو قالىپ، الا تۇرعان قولۇقتۇسۇنان قاعۇۇ جەپ، بئلەگىنە قانجار تئيىپ ىزالانعان ماناستىن بۇيرۇعۇ مەنەن اتقا مىنىپ، شااردى قاپتووعو بەت العان قولدۇن الدىنان باقاي، كۅكۅتاي باش بولعون قارىلار چىعىپ، توقتوتۇپ قالىشات. اتەمىر قونوققو الباعان كۉنۅۅسۉ ۉچۉن كەچىرئم سۇراپ، قۇدالارىن قونوققو بۅلۉپ، ماناستى قىرق چوروسۇ مەنەن وردوسۇنا الىپ بارىپ، قىرق جىگىتتى ۅزۉنچۅ جايعاشتىرىپ، ماناستى ازەمدەلگەن اتايىن ۉيگۅ جالعىز كىرگىزئشەت. اتەمىر باش بولعون ەر بۉلۅ قىزدىن سەبىنىن، تويدۇن قامىلعاسى مەنەن الاقسىپ، قىزمات قىلعان كەلىن-قىزدار بااتىردىن ۉستۉنۅ دااپ كىرە الباي ەكى كۉن، ەكى تۉن تاماق ىچپەي جالعىز ولتۇرۇپ قالعان ماناس قاتۇۇ ىزالانات. ماناستىن قاندايچا قونوق بولۇپ جاتقانىن كۅرگۅنۉ كەلگەن قىرق چوروعو اچۇۇلانىپ، اتىن الدىرىپ، اتەمىردىن شاارىن چاپقىلا دەپ چورولورۇنا بۇيرۇق بەرەت. باقايدىن ايتۇۇسۇ بويۇنچا چورولور قالپ ەلە دارباان سالىپ، سەز كۅرگۅزۉشۅت. كۉيۅۅنۉن چىر چىعارعان سەبەبىن بئلئشكەن قايىندارى ماناستى قانتىپ توقتوتورۇن بئلبەي قاتۇۇ بۇشايماندا قالعاندا، سانىرابىگا كۉيۅۅنۉن الدىنا ۅزۉ كەلىپ كەچىرئم سۇراپ توقتوتوت. قىرق بئر ۅرگۅۅ تىگىلىپ، قانىكەي باش بولۇپ انىن نۅكۅر قىزدارىنىن ار بئرى بئردەن ۉيگۅ كىرىپ، ماناستىن چورولورۇ دا بئردەن قىزعا ۉيلۅنمۅك بولوت. ات جارىشتىرىپ، كۅز تاڭىپ قويۇپ قارماتىپ، جار تاندوو راس مىسىن جاساپ، ماناس قانىكەيدى، المامبەت ارۇۇكەنى الات. قىرق كۉن توي بولۇپ، شاقان بايبىچە قىرق بئر كەلىن ەەرچئتىپ، قۇدالار ەلىنە قايتىشات.


ماناستىن تۉندۉككۅ جورتۇۇلۇ — ەپوستۇن سيۇجەتىندەگى كىرىندى وقۇيا، باشقا ۋاريانتتاردا ايتىلبايت، ەپئزوتدۇ ساعىمباي وروزباق ۇۇلۇ ماناستىن ارباعىن جوعورۇلاتۇۇ، تۅرت تاراپقا چابۇۇل جاساپ، باارىن جەڭدى دەگەن ويدۇ بەرۉۉ ۉچۉن اتايىلاپ قوشقون. جورتۇۇل المامبەتتىن سۇنۇشۇ بويۇنچا باشتالات. ماناسقا كەز كەلىپ سوعۇشقان جانا جەڭئلگەن مىفتىك-جوموقتۇق، وشوندوي ەلە ريالدۇۇ جاشاعان ەلدەردىن ىچىندە ورۇستار دا اتالات. بۅلۉمچۅنۉن مازمۇنۇ چىعارمانىن نەگئزگى تەماسى، ەلدىك ىدەياسى مەنەن انچا قووشپويت.


كۅزقاماندار وقۇياسى


قىرعىزداردى قىتايلار باسىپ الىپ نوعوي قاندىن بالدارىن تۇشتۇشقا بۅلگۅندۅ جۇۇشا دەگەن جەردەگى دۅڭگۅ دەگەن ەلگە ايدالىپ بارعان جىيىرما تۅرت جاشتاعى ۉسۅندۉن ايالى تۅرۅتتۅن ۅلۉپ، ىمىرقاي بالاسى قولۇندا قالات. اعا كۅكچۅكۅز دەپ ات قويۇپ، قوينۇنا سالىپ كۅتۅرۉپ، باعىپ چوڭويتوت. بۇۇداي ايداپ جان باعىپ جۉرۅت. قالماقتان سۇباي اتتۇۇ ايال الىپ، ال التى' ۇۇل تۅرۅيت: چاعالداي، اربالداي، دۅربۅلدۅي، اعالداي، بەگالداي، توعولدوي. ۉسۅندۉن ۅز اتى ۇنۇتۇلۇپ كۅزقامان اتىعىپ كەتەت. كۅزقامان جەتئمئش تۅرت جاشقا چىققاندا ىنىسى جاقىپتىن ۇۇلۇ ماناس مىقتى چىعىپ، دۇشماندارىن جەڭىپ، اتا قونۇشۇنا كۅچۉپ بارعانىن ۇعۇپ، ەلىنە بارۇۇنۇ چەچەت دا، بالدارىن كۅندۉرۉپ، كۅچۉپ چىعات. التايدى باسىپ ۅتۉپ، ئلەگە تۉشۉپ جۅۅ جالاڭداپ جول جۉرۉپ وتۇرات.


كۅكچۅنۉكۉنۅن اتتانىپ چىعىپ، ماناس قىرق چوروسۇ مەنەن اڭ ۇۇلاپ تاماشا قىلا كەتمەك بولۇپ تارباعاتاي تووسۇندا بۇعۇ، مارال اتىپ جۉرۉشۉپ، كۅبۉ جۅۅ، ازىرااعى اتتۇۇ كۅچكۅ جولۇعات. اراسىنداعى اقساقال ادامدان جاي سۇراشا كەلىپ تۇۇعان ەكەنىن بئلئشىپ قۇبانىپ كۅرۉشۉشۅت. كۅچتۉ قارا-تالدىن ويۇنا قوندۇرۇپ، كۅكچۅگۅ، ايلاناداعى قازاق، قالماقتارعا قابار ايتتىرىپ، قادىر سالىپ سۇراتىپ، ۉچ جۉز جىلقى چوعۇلتۇپ جاڭى تۇۇعاندارىنا بەرىپ، ەلگە سۉيۉنچۉلۅپ كىشى چاپتىرات. اباسى ۉسۅنگۅ ەمى ۅزۉڭۅر جاي كەلە بەرگىلە دەپ، جول كۅرسۅتۉۉگۅ بئر نەچە جىگىت قالتىرىپ، ماناس اتتانىپ كەتەت. قابارچىلاردىن قابارى ارقىلۇۇ ۉسۅندۉن كەلە جاتقانى ەلگە دايىن بولوت.


ماناستىن تۉلكۉ بااتىر مەنەن سوعۇشۇ، اقۇنقانعا بەل قۇدا بولۇشۇ —ووعاندىن قانى تۉلكۉ بااتىر قاتاعان مەنەن تەيئتتەردى قاماپ، كۅپ قوردۇقتار كۅرگۅزۅت. قوشوي ۉيۉندۅ جوقتو ەلىن چااپ، بالاسى الكەنى ۅلتۉرۉپ كەتكەنىن ۇعۇپ ماناس شاشىلىش ووعانعا قارشى اتتانات. كەتىپ جاتىپ قانىكەيدى كۅزقامانداردى جاقشىلاپ توس — دەپ تاپشىرات. ووعانعا جاقىنداعاندا ال ەلدىن كۅگۅش اتتۇۇ ايارى ات بولۇپ قۇبۇلۇپ كەلىپ، بوقمۇرۇندۇ ۇۇرداپ كەتەت. قىرعىزدىن ايارلارى قۇبۇلۇپ بارىپ اقۇنقاندى باش قىلىپ، تۉلكۉنۉن التى بەگىن ۇۇرداپ كەلئشەت. تۉلكۉ قولۇ مەنەن كەلىپ سوعۇش باشتالات. بئروق، تۇتقۇنداعى اقۇنقاندىن سۇنۇشۇ بويۇنچا ۇرۇش توقتوپ، ەكى ەل جاراشات. تۉلكۉ قاندىعىن ىنىسى اقۇنقانعا بەرەت. ماناس مەنەن اقۇنقان دوستوشۇپ، بالالۇۇ بولسوق ۉيلۅنتۅلۉ دەشىپ بەل قۇدا بولۇشات. بوقمۇرۇن تۇتقۇندا جاتقاندا تۉلكۉنۉن قىزى قانىشايدى كۅرۉپ، ەكۅۅ بئرىن بئرى جاقتىرىپ قالعان ەكەن. قول قايتماق بولعوندو ون ۉچتۅگۉ بوقمۇرۇندۇن قىجالات بولعونۇن بايقاعان ماناس سەبەبىن سۇراپ بئلەت دا، بوقمۇرۇنعا جاقتىرعان قىزىن الىپ بەرمەك بولوت. جۇۇچۇعا بارعان باقاي مەنەن اجىبايعا تۉلكۉ قىزىم جاش، ازىر ۇبادالاشىپ قويولۇ، كىيىن كەلىپ السىن دەيت. قايتماق بولۇپ جاتقان قول توقتوپ، قالىڭعا تۅرت مئڭ ات ايداپ، قۇدا تۉشۉشۅت. تۉلكۉ توي بەرەت. الا تۇرعان قىزدىن اتىن بئلبەي، ايىپ تارتىشات، وشوندون قۇدالاردان قولۇقتۇنۇن اتىن سۇروو سالتى قالات. توي تاراپ، ەل جايجايىنا قايتات.


ماناس كۅزقامانداردى سىيلاعانى


. ماناستىن قادىرى ۉچۉن بااتىردىن تۇۇعاندارى كەلە جاتىشىپتىر دەشىپ ەل دۉربۅپ، كۅچتۉن الدىن توسو بارىپ ۉسۅنگۅ ۇچۇراشىپ، سىي كۅرسۅتۉشۅت. قانىكەي ۅرۉلۉكتۅي بارام دەپ جۉز مال سويۇش الىپ، كۅچتۉ توسو چىعات، اتتان تۉشۉپ جول بويۇندا تۇرۇپ كۉتۉپ الىپ، ۇرمات كۅرسۅتۅت. كۅزقاماندىن بالدارى بئزگە جۉگۉنبۅدۉ، تەكەبەر ەكەن دەشىپ كۉپۉر قىلىشات. قارابۅرق مەنەن اقىلاي دا كەلىپ جۉك تۉشۉرۉشۉپ، ۉي تىگىشىپ قىزمات قىلىشات. كىيگەن كىيئمىن، جۉرگۅن-تۇرعانىن جاقتىرباي، بالئت جاشاعانىن جاقتىرباعان اقىلايدى «كۅنگۅن سالتى دا، انداي دەبە — دەپ، قانىكەي تىيات. قالماقچا سۉيلۅپ، الاردى تۇۇعان قاتارى ەسەپتەگەن قارابۅرق عانا كۅزقاماندارعا جاعات. ووعاندان قايتقان ماناس جاڭى تۇۇعاندارىنىن كۅڭۉلۉن كۅتۅرۉپ، ىراازى قىلۇۇ ۉچۉن الاردىن كەلگەن ۇرماتىنا توي بەرىپ، ۉي-جاي، بۇيۇم-تەرئم، كىيئم-كەچەسىنە چەيىن جاڭىلاپ، ەسكىلەرىن بۉت ۅرتتۅتۅت. كۅزقاماندار بۇعا قاتۇۇ ناارازى بولۇشۇپ، ماناسقا كەكەنىپ قالىشات دا، انىن كۅزۉن تازالاپ، وردۇن ەەلۅۅگۅ ۇبادالاشىشات. قانىكەي ماناسقا جاڭى تۇۇعاندارىڭدىن تۉرۉ بۇزۇق، تۉبۉ ساعا ەل بولبويت، قوردۇق كۅرۉپ قالاسىڭ، ازىرتادان بۅلۉپ، ار كىمىسىن ار قايسى جاققا تاراتىپ جىبەر دەسە، تئل الباي قويوت. جامان ويۇن ئشكە اشىرۇۇ ۉچۉن كۅكچۅكۅز ىنئلەرى مەنەن كەڭەشىپ، بايقاپ كەلمەككە ماناستىقىنا بارات. ماناستىن تۇۇعانىم دەپ ۉزۉلۉپ-تۉشۉپ، ۇرماتتاپ قابىل العانىن كۅكچۅكۅز قورققونۇنان قوشامات قىلىپ جاتات دەپ تۉشۉنۅت. كۅكچۅكۅز ماناسقا ىسىققا كۅنبۅگۅندۉك قىلىپ قىينالىپ جاتىشقاندىقتان سالقىن، مالعا جايلۇۇ جەر سۇراپ كەلگەنىن ايتات. ماناس ساقالدۇۇلار مەنەن ەل بئلگەن بئلەرمانداردى چاقىرىپ كەڭەشىپ، كۅزقاماندار ات-باشىعا جاشاسىن دەپ چەچئشەت. قاشقارعا جاقىن، چەتىرەەك بارىپ قامدانىپ الىپ، ماناستى انان جايلايىن دەپ ىچىنەن قىمىلداعان كۅكچۅكۅز ۉيۉنۅ كەلەت. كۅزقاماندار ات-باشىعا كۅچۉپ، بااتىردىن تۇۇعاندارى مەنەن قوشو بارابىز دەشىپ، مەڭدىباي باش بولعون ايرىم ادامدار قوشو كۅچۉپ بارات. ەپئزود ايرىم ۅزگۅچۅلۉكتۅرۉ مەنەن رادلوۋ جازىپ العان ۋاريانتتا دا بەرئلگەن.


باتىشقا جورتۇۇل — ەپوسقو كىرگىزئلگەن قوشۇمچا ەپئزود. بەكەر جاتىپ ەرىكتىك دەپ قىرق چورو ماناسقا ايتپاي ۇۇ قىلىپ، جەر چالىپ، ىعى كەلسە دۇشمان مەنەن بەتتەشىپ ولجو الىپ كەلەلى دەپ انى ۉيگۅ تاشتاپ از ەلە ادام مەنەن اتتانىپ، باتىش تاراپقا بەت الىشات. قانىكەي قىرق چورونۇ سارامجال قام مەنەن ۇزاتىپ، انىن سارامجالدۇۇلۇعۇنا ەل ىراازى بولوت. قىرق چورونۇن كەتكەنىن كىيىن بئلگەن ماناس كۅپ قول الىپ ارتىنان بارات. اارى دەگەن ەل مەنەن ۇرۇش بولۇپ، الاردى جەڭىپ ولجو الىپ قايتىشات.


ماناستىن تالاسقا كۅچكۅنۉ — ماناس ەلىن چوعۇلتۇپ الىپ قىرعىزدىن جەر ورتوسۇ تالاسقا كۅچسۅم قانداي دەيسىڭەر ؟  — دەپ كەڭەش سالات، چوعۇلعاندار انىن تالاسقا كۅچۉشۉن تۇۇرا تابىشات. بايجىگىت ەلگە قايرىلىپ التايعا قايرا كۅچۉپ كەتۉۉگۅ ۇرۇقسات سۇراپ، وشوندوي ەلە انىن ۅتۉنۉچۉ دا قاناتتاندىرىلات. ماناس تالاسقا كۅچۉۉگۅ قامدانا باشتايت. بايجىگىت ەلدەن باتا الۇۇ ۉچۉن اجىراش اياق توي بەرمەك بولۇپ اقىلداشقانى ماناسقا كەلە جاتسا الدىنان شىعايدىن ۇۇلۇ جاپاق چىعىپ، تويعو قىتايلاردى دا چاقىرىشىن تالاپ قىلىپ، التايدان كەلگەن قىرعىزدار مەنى توعوتپوي، ماناستى ۇلۇق كۅرۅسۉڭۅر دەپ وپۇرۇلات. جاپاق ماناس مەنەن ەكى اتا ۅتكۅن تۇۇعان (شىعاي نوعويدۇن ىنىسى)، ال قوڭۇرباي مەنەن بئرگە ۅسۉپتۉر. قىتايدى تويعو چاقىرسا قوڭۇرباي كەلىپ ماناستى ۅلتۉرۉپ، بئيلىكتى ماعا الىپ بەرسە دەگەن ۉمۉتۉ بار ەكەن. بايجىگىتتىن ماناس ەلدى ەل قىلىپ بئرىكتىردى، ەكۅۅبۉزگۅ تەڭ تۇۇعان دەگەن جۉيۅۅلۉۉ سۅزۉنۅ بولبوي، جاپاق تويۇڭا قىتايلاردى چاقىرباساڭ ايلىڭدى چااپ الام دەپ كەكەتەت. اچۇۇسۇ كەلگەن بايجىگىت قولۇڭدان كەلگەنىن ايابا دەيت، بئروق، ماناسقا بارىپ ارىزداندى دەپ كۉپۉر كەپ قىلار دەپ نامىستانىپ، قايرا تارتىپ ايلىنا كەتىپ قالات. تويۇنا قالماق-قىتايلاردى دا چاقىرماي بولعون بايجىگىت جاپاققا ۅچۅشۉپ قىتايلارعا قابار ايتپاي، ايلاناسىنداعى ەلدى عانا تويعو چاقىرات. جاپاق الىمبەكە دەگەنىن قامدانىپ كەلسىن، مەن جاردام بەرەم، ماناستى جايلايبىز دەپ ايتتىرىپ، قوڭۇربايعا جىبەرەت، قابارچى بارعاندا قوڭۇرباي ۉيۉندۅ جوق ەكەن. الىمبەكەنىن ايتقاندارىن ۇققان الووكە جاپاقتى شىلدىڭداپ كۉلۅت دا، ازىر ماناسقا ال جەتپەيت، اندان كۅرۅ جاپاق ماناستى قىتايلاردى چااپ الالى دەپ ازعىرىپ چىقسىن، ەلى-جەرىنەن ۇزاپ، قىتاي جەرىنە بارعاندا جاپاق ىچىنەن چىقسا، قوڭۇرباي سىرتىنان بەتتەسە ەكۅۅلۅپ بالكىم جەڭەر دەيت. بايجىگىتتىن تويۇ باشتالىپ، كۅپ ەل چوعۇلات. الووكەگە ناارازى بولعون جاپاق ال قورقۇپ كەلبەسە، ۅزۉم ەلە جارايمىن — دەپ كۉۉلۅنۉپ ۅز الدىنچا قامدانا باشتايت. ەلىن بۅلۅك قوندۇرۇپ، جىگىتتەرىن، تۇۇعاندارىن شايلانتىپ قويوت دا، ەلدىن كۅزۉنچۅ ماناسقا بوي بەربەي قويسوم ەل مەنى بئلىپ قالبايبى دا، كىيىن ماناستى ۅلتۉرسۅم مەن قان بولبوعوندو كىم بولموق ەلە دەپ ويلويت. چىر چىعارۇۇ ۉچۉن تويعو كەلگەن ەلدىن ساقالدۇۇ-كۅكۉلدۉۉلۅرۉن، مىقتىلارىن بۉت سۅگۉپ تئلدەپ چىعات. الووكەنىن وردۇن باسىمىش بولعون سەنسىڭبى ؟  — دەپ كۅكۅتۅيدۉ قامايت. اتاسىنا تئل تئيگىزگەنى ۉچۉن بوقمۇرۇن قامچى مەنەن ەسىن وودارا چاپقانىنا دا بولبويت. تويعو چاقىرىپ الىپ، ماناس تۇۇعانىنا سۅكتۉرگۅنۉ ەمنەسى دەگەن ەلدىن ناارازىلىعى ماناسقا دا جەتەت. ال جاپاقتىن بۇل ەمنەسى مەن بارىپ بئلىپ، چوڭ اتام شىعايعا قول بەرىپ كەلەيىن دەپ اتتانات. قامسىز ناچار ات مەنەن بارا جاتقان ماناستى قانىكەي توقتوتۇپ، سۇۇتۇ قانباي جاتات، چابىلا تۇرعان اققۇلا تەردەسىن وشونۇ مىنىپ، جۉگۉ جەڭئل بولۇپ قالباسىن قۇرال-جاراعىڭدى الىپ، جوو كىيئمدەرىڭدى كىيىپ ال — دەپ الداپ مۇردا جاپاقتان شەكشىگەن قانىكەي قامدانتىپ اتتاندىرات. شەكشىنگەن باقاي دا ماناس مەنەن قوشو جۅنۅيت. شىعايدىن ايىلىنا جاقىنداعاندا جاپاق تۇۇعاندارى، جىگىتتەرى مەنەن ات قويۇپ، ماناسقا جابىلىشات. تۇۇعانىنا قول قايىرباعان ماناستى قورعوپ، باقاي الار مەنەن چابىشا كەتەت. قوقۇستان كەلىپ ۇرۇشتۇن ۉستۉنۅن چىققان كۅكچۅكۅز ماناسقا بولۇشۇپ جاپاقتى ۅلتۉرۅت. قابار جەتىپ شىعايدىن ايلىنا ات قويعون قىرق جىگىتتى باقاي توقتوتۇپ قالات. ساقالدۇۇلاردان قالىستار چوعۇلۇپ كەلىپ، ماناس ۅلگۅن تۇۇعاندارىن ۇرمات مەنەن كۅمۅت. توي ۇلانتىلىپ، تۉردۉۉ تاماشالار، ات چابىش بولۇپ، اققۇلا چىعىپ كەلەت. توي تاراپ، بايجىگىت التايعا، ماناس تالاسقا كۅچۅت. تالاسقا كەلىپ جايلانىپ، قىرعىزداردىن تۇش تارابى مەنەن قابارلاشىپ تىنچ جاتىپ قالات.


ماناستىن ايعان مەنەن سوعۇشۇ — ەپوستو ۅزۉنچۅ وقۇيا قاتارى ايتىلىپ مۇرداتادان كەلە جاتقان تۇرۇقتۇۇ سالتتىق سيۇجەتتەردىن بئرى. تالاسقا كۅچۉپ كەلگەندەن كىيىن المامبەتتىن كەڭەشى بويۇنچا كەنجۇتتۇن باشقارۇۇچۇسۇ ايعان قانعا قارشى اتتانىشات. ايعاندىن ەلىنە جاقىنداعاندا جوودون قابار الۇۇعا قايعۇۇلعا بارعان المامبەت كەنجۇتتۇقتاردىن ماردۇبا اتتۇۇ ايارىنا جولۇعۇپ، انى ۅلتۉرۉپ، كەبىن كىيىپ ماردۇبا بولۇپ الىپ شاارعا كىرەت. قاندىن وردوسۇنا بارىپ، قىز ويۇندۇن ۉستۉنۅن چىققان المامبەت ويۇنعا قاتىشىپ، تابىشماق ايتات. المامبەت ايعان قاندىن قىزى التىنايعا توقموق سالات. جار كۅرۉشۉۉدۅ المامبەتتىن ۅپكۅنۉنۅن التىنايدىن بەتى قاناپ كەتەت. شەكشىنگەن التىناي قارماعانعا بۇيرۇق قىلات. توپولوڭدون پايدالانىپ المامبەت قاچىپ قۇتۇلات. ماناس ايعاندى جەڭىپ، ولجو بۅلگۅندۅ ۅزۉ جاقتىرىپ قالعان التىنايدى مەن الايىن دەپ المامبەت سۇراتات. مەڭدىباي بۇزۇقتۇق قىلىپ ماناس مەنەن المامبەتتىن ورتوسۇنا چاعىم سالىپ، التىنايدى ماناس الات. تاارىنعان المامبەت قاچات. ماناس قاتۇۇ ۅكۉنۉپ، المامبەتتىن ارتىنان قۇۇپ ئزدەشىپ، انى سىرعاق تابات. ماناس المامبەتتەن كەچىرئم سۇرايت.


كۅزقامانداردىن ماناستى قىرق چوروسۇ مەنەن ۇۇلانتقانى — «كۅزقاماندار وقۇياسىنىن» نەگئزگى بۅلۉمۉ — كۉرۅشتۉن قۇرچۇشۇنۇن ۅسۉپ جەتكەن چەگى. ات-باشىعا كۅچۉپ بارىپ ەلدىن چەتى، ەەن جەرگە جايلانىشقان كۅزقاماندار ماناستى جوق قىلۇۇ ۉچۉن داياردىق كۅرۉپ، قاشقاردان چاچاما دارى، كۅبۉرمۅ دارى دەگەن ۇۇلاردى الدىرىپ، بوزو سالدىرىپ، اراق تارتتىرىپ قويۇپ قامدانىپ ەشىكتۅرۉبۉزدۉ كۅرۉپ، داام تاتىپ كەتكىلە — دەپ ماناستى قىرق چوروسۇ مەنەن قونوققو چاقىرىشات. اق كۅڭۉل، الاكۅۅدۅن ماناس بارباقتاپ، ماقتانىچ قىلىپ، الىستان كەلگەن جاڭى تۇۇعان چاقىرىپ كەلسە بارباي قويعونۇبۇز بولبوس — دەپ جۅنۅۅگۅ قامىنات. بئر بالاكەت قىلار بەكەن دەپ ويلوعون المامبەت باربايلىق دەپ تۇرۇپ، بئروق ماناستى تۇۇعانىنان بۇزعان سىياقتانىپ قالبايىن، قول سالا قويبوس، قول سالعان كۉندۅ دا كۅزقامانداردىن كىمگە الى جەتمەك ەلە دەپ تئم بولوت. ماناس قىرق چوروسۇ مەنەن ات-باشىعا بارىپ، چەچ-دۅبۅنۉن ويۇنداعى كۅكچۅكۅز اتايىن دايارداتقان ۉيلۅرگۅ تۉشۉپ، ال كۉنۉ جاي قونوق بولۇشتۇ. ەرتەسى كۅكچۅكۅز كەلىپ مەنىن ۅز ۉيۉمۅن داام ووز تئيگىلە — دەپ ۅتۉندۉ. توودون بۇعۇ كۅرگۅن سەرەك مەنەن سىرعاق تاڭ ەرتە ۇۇعا چىعىپ كەتەت. وتتوعۇ اتتارعا باراتقان بايمات مەنەن بوزۇۇلعا مەڭدىباي جولۇعۇپ، كۅكچۅكۅزدۉن اش-تاماعىن تاتپاعىلا — دەپ كۉبۉرۅپ ۅتۉپ كەتەت. كۅكچۅكۅز ۅزۉ باشتاپ بااتىردى چورولورۇ مەنەن ايىلىنا الىپ بارىپ، دايارداعان ۉيگۅ تۉشۉرۉپ، ۇۇ قوشۇپ بەلەندەپ قويعون تاماقتاردى جاقشىلاپ سىيلامىش بولۇپ اياباي بەرە بەرگىلە دەپ ىنئلەرىنە تاپشىردى. مەڭدىبايدىن سۅزۉ ەسىندە قالعان بوزۇۇل قىمىزدان بئر از ىچىپ، اتتاردىن جانىنا بارىپ، ماس بولۇمۇش بولۇپ جاتىپ قالدى. قالعاندار ماناس باشتاپ بۉت ۇۇلانىشات. ماناس بۉگۉن ۅلۅت دەگەن كۉبۉر-شىبىر سۅزدۅردۉ ۇققان بوزۇۇل ۉيدۉ شىقاالاسا قىرق چورو بۉت سۇلق جاتات. كۅزۉ تۇنارعان ماناس بويۇن توقتوتو الباي، ۇلام بئر جاعىنا ووپ اراڭ ولتۇرات. قولدورۇندا قىلىچ، قانجارلارى بەلەن كۅزقاماندار بااتىردى تەگەرەكتەپ، ىقىس بەرىپ، جالت قاراسا جالتانىپ ارتقا كەتەنچىكتەپ تۇرۇشات. تۇۇعاندارىنىن جامان ويۇنا كۅزۉ جەتكەن ماناس ارمانىن ايتىپ ناالىش قىلىپ، باقايدى جوقتوپ، انان قارابۅرق، اقىلاي، قانىكەيدى اتاپ، جانىمدا بولسو جاردامى تىيەت ەلە دەگەندە ۇعۇپ تۇرعان بوزۇۇل جالاڭ قاتىندارىن ەستەيت — دەپ ناارازى بولدۇ. المامبەتتى باش قىلىپ قىرق چورونۇن ار بئرىنىن اتىن اتاي باشتاعاندا تىڭشاپ تۇرعان بوزۇۇل مەنى اتاار بەكەن ؟  اتاسا ۅلبۅگۅن جەردە قالىپ جاردام بەرەيىن، ەسكەربەسە ماعا دا جان كەرەك، ۅلبۅس ووقاتىمدى قىلايىن دەپ ويلودۇ. ماناس قىرق جىگىتىن بۉت اتاپ، تۇياقسىز ۅتۉپ بارا جاتقانىنا، جالعىزدىعىنا ارمان قىلىپ، ەچ بولبوسو جانىمدا كۉيۉشۅر جاقىن تۇۇعانىم ۅتكۉرۉم بوزۇۇل تۇرساچى! — دەگەندە بوزۇۇل ماناسقا كۅزقاماندار دا تۇۇعان، مەنىن دا تۇۇعاندىعىم ىراس. ۇشۇنداي ۇچۇردا بااتىردى ۅلۉمگۅ تاشتاپ باسا بەرسەم كۅزقامانداردان ايىرمام جوق بولۇپ قالبايبى! — دەپ قايراتىنا كەلىپ، بئروق، جالعىز ۅزۉ قانتىپ جاردام بەرەرىن ايلاسىن تاپپاي تۇردۇ. اڭعىچا بۇعا قاپقايداعى سۅزدۅردۉ ايتتىرىپ قويۇپ ۇعۇپ تۇرا بەربەي چاپپايسىڭاربى قىلىچ مەنەن دەپ چاعالداي قايراتتاندى ەلە، دۅربۅلدۅي: ماناستا اتاڭدىن قۇنۇ بار بەلە ؟  ۅلۅرۉنۅ كۅزۉ جەتكەندە ۅكۉنۉپ ارمانىن ايتىپ جاتپايبى. ايتقانى جالعانبى، انىن ەمنەسىنە تەرىگەسىڭ — دەيت. ماناسقا بولۇشقانى جۉرگۅن عو، قارماعىلا دۅربۅلدۅيدۉ دەگەن كۅكچۅكۅزدۉن بۇيرۇعۇ بويۇنچا دۅربۅلدۅيگۅ جابىلىشتى. توقولدوي مەنەن اربالداي دۅربۅلدۅيگۅ بولۇشۇپ، كۅزقاماندار ەكى جاات بولۇپ، جاقالاشىپ، بئرى بئرىن سۉيرۅپ سىرتقا چىعىپ، ماناستار ولتۇرعان ۉي بوش قالدى. شىقاالاپ تۇرعان بوزۇۇل ۉيگۅ كىرىپ، ماناستى جۅلۅپ سىرتقا الىپ چىعىپ، اققۇلاعا مىنگىزىپ، قاچىرىپ جىبەردى. ماناس جۅنۅي بەرگەندە كۅرۉپ قالعان كۅكچۅكۅز، اقكەلتەنى الا قويۇپ ارتىنان قۇۇپ جۅنۅدۉ. قىبىلانى كۅزدۅي قاچقان ماناس ارپانىن تالااسىن باسىپ ۅتۉپ، سۅۅكتۉ ۅردۅپ، تار قىيا جول مەنەن ۅيدۅ چىعىپ باراتقاندا كۅكچۅكۅز ارتىنان جەتىپ، ويدون تۇرۇپ ماناستى اقكەلتە مەنەن اتتى. ماناسقا وق جاڭىلىپ، كۉۉلۅنگۅن بويۇنچا اتى مەنەن بئيىك زوودون قۇلاپ كەتتى. كۅكچۅكۅز قانقوردۇ جايلادىم دەپ كۅڭۉلۉ تىنىپ، قايرا تارتتى. ماناس قاچىپ كەتكەندەن كىيىن قىرق چئلتەن دۇبا مەنەن قىرق چورونۇ توعۇزتورودوعۇ كۅڭدۉك تووسۇنۇن ەتەگىنە دۅدۅمۅلگۅ ۇچۇرۇپ بارىپ تاشتادى. ۉيۉنۅ قايتقان كۅكچۅكۅز ەلىن دۉربۅتۉپ، تالاسقا كۅچۉۉگۅ قامدانا باشتادى. ەرتەڭ مەنەن اڭ ۇۇلاپ كەتئشكەن سىرعاق مەنەن سەرەك قايرا كەلئشىپ، دۉربۅگۅن ەلدى كۅرۉپ، بئر بالادان سۇراپ كۅزقاماندار قىرق چورونۇ بۉت ۅلتۉرۉپ، ماناستى قاچىرىپ، كۅكچۅكۅز ارتىنان قۇۇپ بارىپتىر دەگەندى ۇعۇشۇپ، ايىلعا بۇرۇلباي شاشىلىش جۉرۉپ اققۇلانىن ئزىن قۇۇپ كەلىپ قۇلاعان جەردەن ماناستى تااپ، سۇۇ جۇتقۇرۇپ، ەس الدىرىشىپ، جاراسىن تاڭىپ، دارى بەرئشەت. قانىكەي تۉش كۅرسۅ ماناستى قوچقور سۉزۉپ، جامباشى قوقۇستاپ باسا الباي قالات، اعا جاردام بەرەيىن دەسە الدىنان بئر ادام چىعىپ ازىر بارۇۇعا بولبويت، بااتىر مەنەن كۅرۉشۅرۉڭۅ جەتى... دەپ بارا جاتقاندا ويعونۇپ كەتەت. بئر قىرسىق بولورۇن سەزىپ، جەتى كۉنبۉ، ايبى، جىلبى ؟  — دەپ بۇشايماندا قالات دا، مۇرداتان دايارداپ جۉرگۅن جاشىرىن ۉڭكۉرۉنۅ دۉنۉيۅلۅرۉن قاتات. باقايدىن ىچىندە قالعانىن بايقاباي، ۉڭكۉردۉن ووزۇن بەكىتىپ سالات. كۅكچۅكۅز تالاسقا كۅچۉپ كەلىپ، ەلدى چوعۇلتۇپ، ماناس ۅلدۉ دەپ مازاكە دەگەنىنە جار چاقىرتات. ەل ئشەنبەي مازاكەنى شىلدىڭداپ كۉلۉپ، تاراپ كەتئشەت. وشوندون «مازاكە قىلباچى» دەگەن ىلاقاپ كەپ ايتىلىپ قالات.


ماناستىن قىرق چوروسۇ مەنەن ەلگە قايتقانى — «كۅزقاماندار وقۇياسىنىن» جىيىنتىق بۅلۉمچۅسۉ — كۉرۅشتۉن چەچئلئشى. ماناس ۅلدۉ دەگەندە ەل ئشەنبەگەنى مەنەن كۅزقاماندارعا قارشى تۇرار ادام جوق، كۅكچۅكۅز تەڭ تۇۇعانمىن دەپ، ماناستىن مال-مۉلكۉنۅ قول سالىپ، قوي دەگەن اتاسى ۉسۅندۉن تئلىن الباي، قايرا انى تئلدەپ، ۅز بئلگەنىن قىلا باشتايت. قانىكەي ماعا تئيسىن دەپ مازاكەنى جىبەرەت. قانىكەي تۉشۉندۅ كۅرگۅن ايان بەلگى جەتىنى كۅڭۉلۉنۅ تۇتۇپ، جەتى كۉن دەسەم بەرى بولۇپ قالار بەكەن، جەتى جىلعا كۅكچۅكۅز اقماق كۅنۅ قويبوس، ورتوسۇن ايتايىن دەپ ويلوپ، جەتى اي ازا كۉتۅيۉن، اندان كىيىن الام دەسە ماقۇلمۇن — دەپ، الداپ اراچىنى جولعو سالات. وشول ۇباقتا تالااداعى جارادار ماناسقا جولبورس كەلىپ جولدوش بولدۇ، جوت دەگەن دارى چۅپ بەردى، ئلبئرس ىنى بولدۇ، ىسكەمە دەگەن دارى چۅپ بەردى، ايۇۇ اعا بولدۇ، اق دارى دەگەن تامىردى قازىپ بەردى. بااتىر قادئمكىدەي سوو بولۇپ ايىعىپ كەتتى. سىرعاق مەنەن سەرەكتى ەەرچئتىپ، باارى بۉت بويدون قىرىلىپ قالعان ەمەستىر، قىرق چورونۇن امان قالعانى بولسو تااپ، انان ەلگە بارالى دەگەن ماناس ات-باشى، نارىندى تۉرۅ قىدىرىپ، قىرق چورونۇ ئزدەپ جۅنۅدۉ. كۅكچۅكۅز ماناستىن وردۇن باتىرااق ەەلۅۅنۉ ەڭسەپ چىدامى كەتىپ، جەتى اي دەپ ماالقاتپاي تىيە تۇرعان بولسو ازىر تئيسىن — دەپ مازاكەنى قانىكەيگە داعى جىبەردى. ەمى الداعانعا كۅنبۅسۉن تۉشۉنگۅن قانىكەي كۅكچۅكۅزگۅ تئيبەي تۇرعانىن ايتىپ، اراچىسىن قۇبالاپ جىبەرەت. كۅكچۅكۅز جىگىتتەرى مەنەن بارىپ قانىكەيدىن وردوسۇن تالاپ، ىچەر تاماق، كىەر كىيئمىنەن ۅيدۅ تارتىپ الىپ، كۉندۉز قوي، تۉنۉندۅ قوروو قايتارتىپ قويدۇ. ماناستىن ەنەسىن باش قىلىپ جاقىندارىن قوردۇققا سالىپ، جاردام بەرگەن ادام مەنەن ۅلبۅگۅن جەردە قالىشام دەپ جار چاقىرتتى. جاقىپ تووعو چىعا قاچىپ قۇتۇلدۇ. ماناس ەكى چوروسۇ مەنەن قىرق چورونۇ تااپ، الاردىن بەتىنە سۇۇ چاچىشسا ەس الىشتى. ۅلۉۉ-تىرۉۉنۉن ورتوسۇندا ەس-ۇچۇن بئلبەي جەتى كۉن، كەەسى جەتى اي، ايرىمدارى جەتى جىل جاتقان دەشەت. باارى امان-ەسەن كۅرۉشۉپ، ۅزۉلۅرۉ كەلگەن اتتارىن مىنىپ، قۇبانىچ مەنەن ەلگە بارالى دەپ جۉرۉپ قالىشات. كۅزقاماندىن بالدارى جەتى-تۅردۉن ويۇنداعى تالدى-سۇۇنۇن بويۇنا ماناستىن ايالدارى مەنەن ارۇۇكەنىن ۉيلۅرۉن قاتار تىكتىرىپ، ۅزۉلۅرۉ اتاسىنىن ۉيۉنۅ چوعۇلۇپ الىپ قانقوردۇن دۉنۉيۅ-مۉلكۉن، ايالدارىن بۅلۉپ الماق بولۇشۇپ كەڭەشىپ جاتىشقاندا ماناستار كەلىپ قالىشتى. سىرتتا تۇرۇپ الاردى كۅرگۅن بەگالداي ۉيگۅ كىرىپ تۇۇعاندارىنا ماناس كەلگەنىن ايتسا، كۅكچۅكۅز بۇل مەنى شىلدىڭداپ قورقۇتقۇسۇ كەلەت دەپ ىنىسىن چااپ سالدى. چاعالداي بەگالدايعا بولۇشۇپ، كۅزقاماندىن بالدارى بىچاقتاشىپ، بئرىن-بئرى ۅلتۉرۉپ تىنىشتى. ۇشۇندان ىرقى جوقتۇق جۅنۉندۅ «كۅزقاماندارچا بىچاقتاشقىلا» دەگەن ىلاقاپ سۅز ايتىلىپ قالدى. ەل چوعۇلۇپ، بااتىردىن امان-ەسەن ەلىنە قايتقانىن قۇتتۇقتاشتى.


كۅكۅتۅيدۉن اشى —


كۅكۅتۅيدۉن كەرەەزى — بۅلۉمدۉن كىرئشۉۉ وقۇياسى، مازمۇندۇن اچىلىشى ۉچۉن چوڭ ماانىگە ەە تۉيۉندۉن دا مئلدەتىن اتقارات. تاشكەندىن قانى كۅكۅتۅي قابىرعاسىنان قاعىنىپ، قاتۇۇ وورۇپ، ۅلۅرۉنۅ كۅزۉ جەتكەندە بايدىن ۇۇلۇ بايمىرزا دەگەن تۇۇعانىن چاقىرتىپ الىپ قاينىنا كەتكەن ۇۇلۇم بوقمۇرۇنعا ايتىپ قوي دەپ كەرەەزىن ايتات: ارتىمدا جەر جايناعان مالىم، قانچا قازىنا تولتۇرا ۅلۉۉ دۉنۉيۅم قالدى، مەن ۅلگۅندۅ ۇۇلۇم اش بەرەم دەپ وولۇعۇپ كۅپ ەل چوعۇلتۇپ، دۉنۉيۅمدۉ چاچپاسىن، كەلىندىن ويۇنۇنداي، كەمپىردىن تويۇنداي قىلىپ ەپتەپ كۅۅمپ قويسۇن دەيت دا، اتانىن تاپقان، جىيعان دۉنۉيۅسۉ بالاعا وپا بولبوسۇن، ار كىمدىن ۅز تاپقانى، ۅز ىرىسقىسى بار ەكەنىن بالام ەسىنەن چىعارباسىن، نە كۉندۅ دا ماناسقا قابار بەرىپ، انى مەنەن كەڭەشىپ ئش قىلسىن — دەپ ەكى اچا ماانىدەگى سۅز ايتات. كەرەەزىن ايتىپ، ەلى مەنەن قوشتوشۇپ كۅكۅتۅي باي كۅز جۇمدۇ. ال ەلگە قايرىمدۇۇ، قالىس جاقشى ادام ەكەن، تۇرعاندار چۇر ەتىپ ۉن چىعارا كەيىپ، ۅلگۅنۉنۅ ۅكۉنۉشتۉ. ۇشۇندان تارتىپ قىرعىزداردا ۅلۉككۅ ۅكۉرۉۉ اداتى قالدى. اتاسىن جايىنا الىپ قويعوندو ۇۇلۇ بوقمۇرۇن كەلدى. اتاسىن كۅزۉ تىرۉۉسۉندۅ كۅرۉپ قالباعانىنا قاتۇۇ ۅكۉندۉ. جاڭى كەلگەن كەلىن قانىشاي قايناتاسىنىن قايتىش بولعونۇنا كەيئش قىلدى. «قويچۇنۇن تاياعىنان، كەلىندىن اياعىنان» دەگەن ىلاقاپ كەپ ۇشۇندان قالدى. ەلدىن ۅكۉرۉگۉ باسىلعاندا بايمىرزا بوقمۇرۇندۇ چەتكە چاقىرىپ چىعىپ، اتاسىنىن كەرەەزىن ۇعۇزدۇ. بوقمۇرۇن ەمنە قىلالى ؟  — دەپ بايمىرزادان اقىل سۇراسا، انچا-مىنچا مال سويۇپ ەلە كۅمۅلۉ دەيت. بايمىرزاعا ناارازى بولعون بوقمۇرۇن: قوي، اتام ۅزۉ تاپشىرعان ەكەن ماناسقا بارايىن! — دەپ ماانىكەردى مىنىپ اتتانىپ ماناسقا كەلىپ اقىل سۇرادى. اتاڭدى چوڭ سالتانات مەنەن جاقشىلاپ قوي، دۉنۉيۅ ايابا، كەرەك بولسو تابابىز، اتام كۅكۅتۅي ۅلدۉ، كەلىپ توپۇراق سالعىلا، كەلبەسەڭەر چااپ الام — دەپ، قاتۇۇ-قاتۇۇ سۅز ايتىپ، تۇش-تۇشقا قابار بەر! — دەپ، ماناس بالانىن كۅۅنۉن جايلاپ، قايرا جۅنۅتتۉ.


كۅكۅتۅيدۉ قويعونۇ — بۅلۉمدۅگۉ نەگئزگى وقۇيانىن باشتالىشى، سيۇجەتتىن ىرەتتۉۉ ۅنۉگۉشۉندۅگۉ العاچقى قادام. ماناستىن كەپ-كەڭەشىن ۇعۇپ، ۉيۉنۅ قايتقان بوقمۇرۇن باشى جىزاق مەنەن جۅلۅك، اياعى ىسار مەنەن كۅلۅپكۅ چەيىن اتاما توپۇراق سالسىن دەپ قابار ايتتىرىپ، ۅتۅ كۅپ ەل جىيىپ، كەلگەندەردى ۇرماتتاپ توسۇپ، بەي-بەچارا، جاقىرلارعا كۅكۅتۅيدۉن ەسەپسئز مالىنان مۉچۅ بەرىپ، سۅۅكتۉ قىرق كۉن ساقتاتىپ قويۇپ، كەمەگە اشىنا ات چاپتىرىپ، چوڭ سالتانات مەنەن كۅمۅت. اعا ۇداا قىرق اشىن بەردى. اشتى قوشوي باشقاردى. كەلگەندەر كەتكەندەن كىيىن ۅز ەلىنە بوقمۇرۇن ەكى جىل ۅتۉپ، ۉچۉنچۉ جىلى اتاما چوڭ اشىن بەرەم، وشوعو چەيىن باارىڭ قامدانعىلا، كەرەكتۉۉڭۅردۉ كۅكۅتۅيدۉن قازىناسىنان الىپ، مالىڭاردى سارپ قىلباي، تۅلدۅتۉپ كۅبۅيتكۉلۅ — دەدى. جالعىز ۇلاق مال ساتپاي، جارىم تاباق دان ساتپاي بۉت ەلى قامدانىپ، ايتقان ۇباقتىسى بۉتتۉ.


چوڭ اشتى بەرۉۉگۅ قامىلعا — ۉچ جىل ۅتۉپ، كۅرگۅن قامىلعاسى قارق بولعون بوقمۇرۇن اتايى ۉي تىكتىرىپ، تۇۇ كۅتۅرتۉپ، قوشويدۇ باش قىلىپ، ەل بئلەرماندارىن جىيىپ الىپ، اتام ۅلۅرۉندۅ اش بەرسىن دەپ كەرەەزىن ايتقان ەكەن، قارىزىمدان قۇتۇلايىن دەپ ار تۉردۉۉ دۉينۅ چۇقتادىم. قىيامات قايىم بولعۇچا قىلىم جۇرت ايتىپ جۉرگۉدۅي اش بەرسەم دەگەن ويۇم بار، قانداي دەيسىڭەر ؟  — دەپ، سۇرادى. قوشوي بوقمۇرۇنعا ىراازى بولۇپ، چوعۇلعاندار دا بوقمۇرۇندۇن ويۇن قۇباتتاشتى. اش بەرۉۉگۅ ىلايىقتۇۇ جەر دەپ قارقىرانى جاقتىرىشتى. كەڭەشكە كەلگەندەردى ۇزاتىپ، بوقمۇرۇن قازاق — قىرعىزدان ۉچ جۉز مئڭ ۉي چوعۇلتۇپ، قارقىرانى كۅزدۅي ەلىن كۅچۉرۉپ، ۉچقارقىرانىن بويۇنا، ۉچ-بۇلاقتىن ويۇنا جەتىپ ۉي تىگىشتى. قارقىرانىن تالااسى ەەن، چۅبۉ ۉزۅڭگۉدۅن ەكەن. توقسون مئڭ جىگىت توودون وتۇنعا ارچا، چەتىن، قاراعاي قىرقىپ اشقا قامىلعا كۅرۅ باشتاشتى. بوقمۇرۇن كىمدەردى چاقىرالى دەپ كەڭەش سالسا بايمىرزا قازاق مەنەن قىرعىزعا، قالماقتاردىن ازىرااعىنا ايتىپ، اشتى ۅتكۅرۉپ، مئلدەتتەن قۇتۇلالى — دەيت. ناارازى بولعون بوقمۇرۇن انى قاعىپ تاشتاپ، التىمىش ۇرۇۇ تئل بئلگەن، اقىلدۇۇ بالا جاش ايداردى چاقىرىپ الىپ، ماانىكەردى مىنگىزىپ، كۉندۉن چىققانى مەنەن باتقانىنداعى ارالىقتا جاشاعان ەلدەرگە بۉت قابار بەر دەپ جۅنۅتۅت. باداقشان، بالىقتاعى ماامىتسۇلتان قاندى، مىسىر مەنەن كۅپۅنۉن چوڭۇ سەيئتتىن ۇۇلۇ كەمەلدى، داڭعىتتاردىن چوڭۇ چويۇن الپتى، باراڭ ەلىنىن ۇلۇعۇ بالتاماتتى، سىيمۇن ارالىنداعى جاپانداردى باشقارعان كۅتۅرۉشتۉ، قالماقتاردىن دۅۅلۅرۉ جولوي مەنەن ۇشاڭدى، قىرمۇستۇن ۇۇلۇ مۇرادىلدى، قىزىل چوقتۇۇ نەسقارانى، الووكەنى ۇۇلۇ قوڭۇرباي مەنەن، قارا جالدۇۇ بوروونچۇ مەنەن قاڭعايلاردىن وروڭعۇنۇ، كۉبۅ دەگەن جەردەگى دۇعۇل دەگەن ەلدىن كىەڭكەس، كىشىداش اتتۇۇ دۅۅلۅرۉن، توعۇز ۇرۇۇ باراڭدىن چاتانايىش قانىن، دۅبۅتتۉن بەگى دۅمۉلدۉ، اقۇن قان، قوشوي قارىنى، تۅشتۉك، جامعىرچى، ۉربۉ، جۉگۅرۉ، چەگئش، ماناس، باعىشتى چابار اتىن بايلاپ، ەلىن شايلاپ كەلسىن دەپ اشقا چاقىرتات. ماناستان باشقالارىنىن باارىنا كەلبەسە چااپ الا تۇرعانىن دا ايتتىرات. قابار جەتىپ، كەلۉۉچۉلۅر قامدانىپ، جولۇن قوشو ەسەپتەگەندە باشاياعى بئر جىلعا ايلانىپ، قونوقتوردۇن كەلەر ۇچۇرۇ بولدۇ دەپ كۉتۉپ تۇرۇشقاندا ەلدىن الدى بولۇپ تولتوي اتتۇۇ بالاسىن ەەرچئتىپ جەدىگەردىن باعىشى تۅرت مئڭ ادامى مەنەن كەلىپ تۉشۅت. انىن ارتىنان جۉز مئڭ قولۇ مەنەن قوڭۇرباي، اعا ۇداا مۇرادىل، نەسقارا، ۇشاڭ جانا باشقا چاقىرىلعان ەلدەر، بااتىرلار — قاندار ۅز قولدورۇ مەنەن اشقا كەلئشەت. «سىپاانىن جولۇ باشقا، بارباي بولبويت اشقا» دەپ جەر ۉستۉنۅ چىققانعا جەتى ەلە كۉن بولعون تۅرۅ تۅشتۉك دا كەلەت. قونوقتور كەلىپ بۉتۉپ، ماناس بااتىر عانا كەچىگىپ جاتتى. ەلدى اشقا چاقىرىپ جۉرگۅن جاش ايدار بوقمۇرۇندۇن بار دەگەن جەرىنە بارىپ، ايت دەگەن سۅزۉن ايتىپ ىرەتى مەنەن اياعىندا ماناسقا قابار ايتقانى تالاسقا قايرىلات. ايدار بارعاندا ماناس ۇۇعا كەتىپ وردوسۇندا جوق ەكەن. سىرعاق، سەرەك، چۇباق ۉچۅۅنۅ جولۇققان ايدار بوقمۇرۇندۇن ماناسقا وپۇزا ايتپا دەگەنى ەسىنەن چىعىپ كەتىپ، تىگىل ۉچۅۅنۅ دا كەلبەسەڭ چااپ الامىن دەيت. سەرەك چىلبىردان قارماي قالىپ توقتوتۇپ، ووزۇنا كەلگەن كەپتى ايتىپ وپۇرۇلعان تىڭ نەمەنى الى قانچا بولدۇ ەكەن كۅرۅلۉچۉ ؟ !— دەپ اتتان وودارا تارتىپ، ۅلتۉرمۅك ۉچۉن ايداردىن كىيمىن چەچىپ كىردى. ابئيىرئمدى اچپا، اندان كۅرۅ باشىمدى چااپ تاشتا — دەپ ايدار چىرقىراپ جاتقاندا ماناس كەلىپ قالات. ئشتىن جۅنۉن ۇققان ماناس قاتقىرىپ كۉلۉپ، بۇعا ۅكۉم سۅزدۉ ايتتىرعان مەن ۅزۉم دەپ تۉشۉندۉرۉپ، ايدارعا چاپان جااپ، ات مىنگىزىپ، از كۉندۅ بارارىن ايتىپ اتقارىپ ئيدى. ماناس ەلىنە قابارلاپ كەرەكتۉۉ قامىن بۉتۉرۉپ، قىرق چوروسۇن ەەرچئتىپ اشقا كەلىپ تۉشۅت. بوقمۇرۇن ماناستى ۇرمات مەنەن توسۇپ چىعىپ، ارچاتورۇ تۇلپارىن تارتىپ، الدىنا دئلدە چاچتىردى. قوشوي باش بولعون كۅكچۅ، تۅشتۉك، جامعىرچى، باعىش، اعىش، ۉربۉ، جۉگۅرۉ دا توسو چىعىپ ۇچۇراشتى. مىنچا نەگە كەچىكتىڭ ؟  بئر ايدان بەرى كۉتۉپ، كەلگەن قونوقتور تالاپ جەپ جاتىپ ەلدىن شايى كەتتى — دەگەن قوشويدۇن سۅزۉنۅ ماناس نامىس ۉچۉن ويلوعون ويۇ بار ەكەنىن ايتىپ، دۉنۉيۅ-مال ۉچۉن قايعىربا دەپ قامىرابادى. ماناستىن ارتىنان قانىكەي كۅچۅ كەلدى. ماناس مەنەن بوقمۇرۇن كەڭەشىپ، اشتىن بئيلىگىن قوشويعو ىيعارىشتى.


جولويدۇن ەت ۇۇرداعانى، قوڭۇربايدىن كۉچ مەنەن ماانىكەردى سۇراعانى — سيۇجەتتىن تاتاالدانىپ ۅنۉگۉۉسۉ — وقۇياداعى جاڭى بۇتاق. جولوي قونوققو تارتقان ەتكە الىمسىنباي كەمەگە باشىنا كەلىپ، قازاندا قايناپ جاتقان ەتكە قول سالىپ، جەي باشتايت. ەت بىشىرىپ جاتقان سۇقۇمبەك اتتۇۇ بالانىن چاقىرۇۇسۇ مەنەن اتچان ۅتۉپ باراتقان بوقمۇرۇن قايرىلىپ، جولويعو جولۇڭ بولعۇر، ۇشۇل سەن قىلا تۇرعان ئشپى — دەپ اچۇۇلانات. ەكى قازان ەتتى جەپ ودۇرايىپ قاراپ تۇرعان جولوي دۅۅ بوقمۇرۇندۇن كەبىنە كۅڭۉل بۇرباي، مىنگەن اتى ماانىكەرگە كۅزۉ تۉشۅت. الاقانداي بۇرۇتتا ۇشۇنداي مىقتى تۇلپار تۇرعانى قانداي، ەمدىگىچە تارتىپ الباي بئزدىن قالدايلار ەمنە بولۇشقان ؟  — دەپ ويلويت دا قوڭۇربايعا جۅنۅيت. ماانىكەردى ىعىن تااپ تارتىپ الۇۇ كەرەك دەپ قوڭۇربايدى كۅكۉتۅت. جولويدۇن اقىلىن تۇۇرا كۅرۉپ، اشتى شىلتوولوپ ماانىكەردى تارتىپ الماقچى بولعون قوڭۇرباي جىگىتتەرىن جىبەرىپ بوقمۇرۇندۇ چاقىرتىپ الات. ماناستى مەندەن جوعورۇ كۅرۉپ ال كەلگەندە ات تارتاسىڭ، مەنى توعوتپويسۇڭ. اشىما چىر سالباسىن دەسەڭ ماانىكەردى بەر — دەپ، وپۇزالايت. بوقمۇرۇن قوشويعو كەلىپ اقىل سالسا بەرۉۉ كەرەك عو، بئروق ماناسقا بئر ووز ايتىپ قويولۇ دەپ، بئر قانچا ادام ماناسقا كەلئشەت. قوشويدۇن سۅزۉن ۇعۇپ، اچۇۇلانعان ماناس بۉگۉن ماانىكەردى سۇراپ السا، ەرتەڭ اققۇلانى، بۉرسۉگۉنۉ چالقۇيرۇقتۇ بەر دەبەيبى. قوڭۇرباي ماعا تئيئشتىك قىلعىسى كەلگەن ەكەن عو — دەپ، ۅز قولۇنا اتتانۇۇعا بۇيرۇق بەردى. مۇرداتان مىقتى قامىلعا مەنەن كەلىپ، دايار تۇرعان ماناستىن قوشۇنۇ قىتايلارعا ات قويۇپ، قامسىز جاتقان نەمەلەردى چەتىنەن قىيراتىپ كىرئشتى. قوڭۇرباي قامدانعىچا قىرعىن قىلىپ كەتەر، ات الباسام جوق، قىلعارانى تارتۇۇ تارتىپ، ماناستى توقتوتقۇلا! — دەپ سابىلدى. قىيدى نەمە ساقتانىپ، العارانى مىنىپ جالعىز قولدون چىعىپ قاچىپ كەتتى. الووكە قارى باش بولعون قىتايلار قىلقارانى تارتىپ الدىنان چىعىپ، ماناستى توقتوتۇشتۇ. جاڭجال باسىلىپ، ەل قوش — قوشۇنا تارادى.


اشتىن شاان-شۅكۅتتۅرۉ — بۅلۉمدۉن نەگئزگى وقۇياسى، ۅنۉگۉۉنۉن جەتكەن چەگى. كۅكۅتۅيدۉن كۅك تۇۇسۇن دۅبۅگۅ تىگىپ، ەلدى چوعۇلتۇپ، اشتىن ازەمىن باشتاماق بولۇپ، چابىلۇۇچۇ اتتاردى چۇباتۇۇعا سالىپ، بايگەسىن ۇعۇزات. اتتى ايدوونۇن الدىندا چابىلعان اتتار قايسىل جەردەن قايرا تارتارىن سۇراپ ماناستان جووپ كۉتۉشۅت. ال جووپ بەرگىچە ۉربۉ ەكى كۉندۉك جەردەن قويو بەرگىلە! — دەيت. ماناستىن قاارى كەلىپ: قىزىتالاق قۇل، مىنداعى كىشىنى كۅزۉڭۅ ئل! — دەپ، قامچى مەنەن ۉربۉنۉ ورويعو تارتىپ جىبەرەت. قامچىنىن ۇچۇ ارتىلا تئيىپ ۉربۉنۉن جااعى ايرىلات. ماناسقا بۇل ەمنە قىلعانىڭ ؟  — دەپ قوشوي اچۇۇلانسا، قوشوي بولۇشقانعا ەردەنە تۉشكۅن ۉربۉ «سامارقاندا سارت ماناس، سارى قۇلاق ئت ماناس، مەن ساعا دارت بولورمۇن، اجالىڭ مەندەن »  — دەپ وپۇرۇلات. ۉربۉنۉن وروي سۅزۉن ۇققان قوشوي ماناستىن اچۇۇسۇنان چوچۇلاپ، «ۉنۉڭدۉ باس، تۉپكۅ جەتەسىڭ »  — دەپ انى قوشتوپ توپتون چىعا قاچات. اچۇۇعا ۇۇققان ماناس قوشويدۇ قىيا الباي، بئر توپ بۇۇلۇعۇپ تۇرۇپ، ۅزۉن-ۅزۉ اراڭ تىيىپ، كۉتۉپ تۇرعاندارعا اتتاردى التى كۉنۉ نارى ايداپ، انان قويو بەرگىلە دەپ تاپشىردى. التىمىش ادام ات ايداپ، التى مئڭ ادام جولعو تۇرۇپ، چابىلعان اتتار اداشپاس ۉچۉن جول كۅرسۅتمۅك بولدۇ. ات ايدالىپ كەتكەن سوڭ، ەلگە اشتىن تاماعى تارتىلدى: قىزماتكەر بالدار قولعو سۇۇ قۇيۇپ، داستورقون جايىلىپ وشونچو ەلگە بئر داستورقون جەتتى. قوشوي ۅزۉ تاباق جاساپ، ماناس اتچان ەلدى ارالاپ ىرەتتەپ جۉردۉ. كىشى باشىنا ەكىدەن تاباق تارتىلىپ، قۇلاق ۇعۇپ، كۅز كۅرگۅن داام بۉت بەرئلدى. ەكى كۉن، ەكى تۉن بوقمۇرۇندۇن سىيىن كۅرۉپ ەل تاماققا تويۇندۇ، ىسلام جۇرتۇ قۇران وقۇپ، باتا قىلدى. چابىلعان اتتار كەلگىچە ەل زەرىكپەسىن ۉچۉن اشتىن باشقا تاماشالارى باشتالدى. التى جۉز ۇزۇن ۇستۇندۇ بئرى-بئرىنە ۇلاپ، ورنوتۇپ، باشىنا تۇۇرا جىعاچ اشتاپ، اعا قىرق ەكى تاناپ مەنەن التىن جامبى ئلىپ ات مەنەن چااپ باراتىپ اتىپ الىشسىن دەپ جار چاقىرتتى. وشونچو ەل ادەگەندە اتچان، انان تۉبۉنۅ تۇرۇپ الىپ اتقىلاپ، ەچ كىم جامبىنى تۉشۉرۅ البادى. ەلدىن وق-دارىسى تۉگۅنگۅندۅ ماناس باش بولعون قىرق چورو الدى مەنەن سوعۇش ۅنۅرۉنۅ ماشتىعىن كۅرسۅتۉپ، اقىرىندا چورولوردۇن ار بئرى اتىپ جامبىنىن بئردەن تانابىن قىيىپ، جالعىز تاناپقا ئلىنىپ قالعان جامبىنى اقىرىندا ماناس اتىپ تۉشۉرۉپ، ولجوسۇن قوشويعو تارتۇۇ تارتتى. بالبان كۉرۅشكۅ چىققان جولوي دۅۅگۅ قارشى بارار كىشى چىقپاي، بەلگىلۉۉ بااتىر، بالباندار باش تارتقاندا ماناستىن ۅتۉنۉچۉ بويۇنچا قوشوي ۅزۉ چىقماق بولوت. اعا كىيۉۉگۅ ىلايىقتۇۇ قانداعاي تابىلباي، قانىكەي اتايلاپ دايارداعان شىمدى كىيگەن قوشوي ەركەك بالالۇۇ بول! — دەپ، باتا بەردى. انى مەنەن قوشو ال جەردەگى چوعۇلعان ەل بۉت چۇرقۇراپ باتا قىلدى، جەر دۉڭگۉرۅپ قالدى (سەمەتەي وشول باتادان بۉتكۅن بالا دەلەت). ەكى بالباندىن ۇزاققا سوزۇلعان كۉرۅشۉ قوشويدۇن جەڭئشى مەنەن اياقتاپ، ال العان بايگەسىن ەلگە تاراتتى. تاز سۉزۉشمۅيگۅ قىتايلاردىن ماردىكەلەڭ دەگەن تازى مايدانعا كەلىپ، اعا قارشى تاز چىقپاعان سوڭ بايگەنى الىپ قايتتى. تۅۅ چەچمەيگە قاڭعايلاردىن وروڭعۇسۇ، ەركەكتەن ماردىكەلەڭ چىعىپ، تئيئشتۉۉ بايگەسىن الىشتى. ەر سايىشقا قوڭۇرباي چىعىپ، اعا قارشى بارعان ماناس سايىپ اتتان تۉشۉرۉپ، بايگەسىن ەلگە بۅلۉشتۉردۉ. ەر ەڭئشتە كۉن باتىش ەلدەرىنەن چىققان چىنوونچۉك اتتۇۇ بالبان قىتايلاردىن شاڭدۅۅگۅر دۅۅسۉن وودارا تارتىپ كەتتى.


بولجوعون بئر اپتا — جەتى كۉن بۉتۉپ چابىلعان اتتار كەلەر ۇباق بولدۇ دەپ جالپى جۇرت اتقا مىنىپ قامىندى. بايگەنىن كۅبۉن الدىرىپ، ۅزۉ دا جەڭئلىپ قالىپ ىزا بولعون قوڭۇرباي چىر چىعارىپ، بۇرۇتتاردى قىيراتا چااپ كەتەلى، اتى چىعىپ كەلسە الدىن توروپ جىعىپ سالعىلا — دەپ، ەلىنە جاردىق ايتتى. قوڭۇرباي ۅزۉ باش بولۇپ ات تانداپ مىنئشىپ، چابىلعان اتتاردىن الدىن ۇتۇرلاي بارىپ جول توسۇپ قالىشتى. كەلەر اتتاردى ۇتۇرلاپ چابداردىن بەلىنە چىعىپ، جول قاراعاندا ماناسقا سۇۇق-دۅبۅنۉن ويۇنان چاڭ چىعىپ، كۉلۉكتۅردۉن الدى كۅرۉندۉ. ەڭ الدىندا جولويدۇن اچبۇۇدانى، انىن ارتىنان تۅشتۉكتۉن چالقۇيرۇعۇ كەلە جاتىپتىر. ەمى قىزىعان اققۇلا الاردىن ارتىنان جەتىپ قالعان ەكەن. قوڭۇرباي باش بولعون قىرق تۅرت قىتاي جابىلىپ، اتتۇۇ ەكى جايساڭىن جولعو تۇۇراسىنان قويۇپ اققۇلانى جىعۇۇعا اراكەت قىلىپ قالىشتى. قىزىپ چۇرقاپ العان اققۇلا جولدۇ توسقون ەكى اتچاندىن ۉستۉنۅن اتتاپ ۅتۉپ كەتتى. قوڭۇرباي العاراعا قامچى ۇرۇپ اتتىن ومۇرووسۇ مەنەن ۇردۇرۇپ كەتمەك بولۇپ اققۇلانى تۇۇراسىنان قاچىردى. مۇنۇ كۅرگۅن ماناس ارچاتورۇعا قامچى سالىپ چاڭعا ارالاشا اققۇلاعا جاقىنداپ قالعان قوڭۇربايعا جەتىپ، اتىمدا، قالچا، ەمنەڭ بار ؟ !— دەپ قامچى مەنەن ورويعو سالىپ ۅتتۉ. ەسى ەڭگىرەي تۉشكۅن قوڭۇرباي اتىنىن جالىن قۇچاقتاپ توقتوپ قالعاندا اققۇلا ۇزاپ كەتتى. اتقا قاراساناعان انداي ەمەس، مىنداي! — دەپ المامبەت الدىدا بارا جاتقان اچبۇۇداندى قاچىرىپ جەتىپ قامچى مەنەن چوقۇعا چااپ ۅتتۉ ەلە، ال مۉرگۉپ بارىپ جىعىلىپ، اراڭ تۇردۇ. اچبۇۇدان وڭولۇپ قايرا جولعو كىرگىچە چالقۇيرۇق ۇزاپ، داعى ۉچ ات ۅتۉپ كەتتى. بۇل ەمنە قىلعانىڭ ؟  — دەپ جولوي ۉتۉرۅڭدۅپ المامبەتكە باردى ەلە، اققۇلانى جىعۇۇعا قوڭتۅرۅڭ مۇردا اراكەت قىلبادىبى — دەپ باستىرىپ كەتتى. المامبەتتى اتماق بولۇپ جااسىن بەلەندەگەن جولويدۇ كۅرگۅن چۇباق جەتە كەلىپ ايبالتا مەنەن ورويعو سالىپ ۅتتۉ. ەسى ەڭگىرەپ جااسى قولۇنان تۉشكۅن جولوي قول سالعانى قامدانىپ قالعان قىرق چورونۇ كۅرۉپ قالماقتاردىن اراسىنا كىرە قاچتى. بايگەگە كىرگەن اتتاردى بئردەن ساناپ، التىمىش اتتى ۅتكۅرۉپ، ماناس، قوشوي دايەكچئلەردى تەسكەپ، باش بايگە قىرعىزدىقى دەپ كۅڭۉلدۅرۉ جاي بايگە تاراتىپ جۉرۉشتۉ.


قالماق-قىتايلاردىن بايگەگە زوردۇق قىلعانى — بۅلۉمدۅگۉ جىيىنتىق وقۇيا. چىققان اتتاردىن بايگەسىن تاراتىپ ماناس قوشقو كەچىگىپ كەلسە قوڭۇرباي باش بولعون قالماق، قىتايلار ۉچۉنچۉ بولۇپ بارعان اچبۇۇداندىن بايگەسىنە بئرىنچى كەلگەن اققۇلانىن، ەكىنچى كەلگەن چالقۇيرۇقتۇن بايگەسىن قوشۇپ ايداپ كەتئشىپتىر. اتىنىن بايگەسىن الدىرعان تۅشتۉك ىزا بولۇپ، الاردىن ارتىنان قۇۇي كەتىپتىر. الاردىن ارتىنان بوقمۇرۇن دا اتتانىپتىر. بايگەگە سايىلعان مالدى قايتارعان ادامداردىن قىتايلاردان امان قالعاندارىنان ئشتىن جايىن ۇققان ماناس بااتىر قااردانىپ، قۇۇعۇنعا جۅنۅدۉ. بايگەنى تالاپ الىپ تۅتۅنۉ كۅزدۅي جۅنۅگۅندۅ جولوي چاناقتاعى ايىلىم توودون تۉشۉپ، جول بويۇنا قونۇپ، قوڭۇرباي بااتىردى توسۇپ الۇۇعا مىقتىلاپ داياردانسىن دەپ قابارچى جىبەرگەن ەكەن. جولويدۇن ايىلى قۇلجانىن ماڭدايىنداعى قۇردۇم سۇۇنۇن بويۇنا قونۇپ، تويعو قامدانىپ جاتىشتى. ولجو مالدى ايداعان قىتايقالماقتار قۇلجاعا جاقىنداعاندا ەلگە جەتتىك، ەمى مالدى قىيناباي جاي ايداپ كەلە بەرگىلە! — دەپ جولوي الدىعا كەتتى. جايباراقات بارا جاتىشقاندا ارتىنان قۇۇعۇن جەتىپ، قاپتاپ كەلگەندەرگە تۇرۇشتۇق بەرە الباي قىتاي-قالماقتار تۇشتۇشقا قاچىپ قالىشتى. قوڭۇرباي، مۇرادىل، نەسقارا، وروڭعۇ تۅرتۅۅ قىرىلعاندان قالعان قولۇن جىيىپ، ۇرۇشۇۇعا بەل بايلاشتى. چىلابالاپ ۇراان چاقىرىپ جەكەگە چىققان قوڭۇربايعا قارشى بارۇۇعا ماناس قامدانىپ جاتقاندا بوقمۇرۇن قوشويدون باتا الىپ مايدانعا چىعىپ كەتتى. اتى كۉلۉك نەمە قوڭۇرباي قامدانعىچا جەتىپ بارىپ نايزا سالدى. انىن نايزاسىنان ەەردىن ارتىنا كەتىپ جىعىلباي قالعان قوڭۇرباي ەەرىنە قايرا مىنمەكچى بولۇپ وبدۇلعاندا بۇرۇلۇپ كەلگەن بوقمۇرۇن قالچانى اچىق جەرى كۅچۉككۅ نايزا مەنەن سايىپ جارادار قىلدى. شاشتىسى كەتكەن قوڭ تۅرۅ نامىستى قويۇپ ەلىن قاراي قاچىپ بەردى. بوقمۇرۇن ارتىنان جەتىپ وڭدوپ نايزا سالاردا نەسقارا چىعىپ، نايزاسىن قاعىپ جىبەرىپ، قوڭۇربايدى قۇتقارىپ كەتتى. مۇنۇ كۅرگۅن ماناس قىرق چوروسۇ مەنەن ات قويۇپ، ارتىنان بۉت قولۇ قاپتاپ كىردى. قىتايلار تۇرۇشتۇق بەرە الباي قاچىپ جۅنۅشتۉ، ازى قۇتۇلدۇ، كۅبۉ قىرعىن تاپتى. قاچقان قالماقتاردى قۇبالاپ ايلىنا بارماق بولعون قۇۇعۇنچۇلاردى قويعۇلا، بالدار، ارالاش جۉرگۅن تۇۇعان ەلبئز دەپ قوشوي تىيدى. كۅپچۉلۉك اعا بولبوي جولويدۇن ايىلىن بەت الىشتى. ماناس جولويدۇن ايىلىنا بارىپ، ۉيۉنۉن سىرتىندا تىڭشاپ تۇرسا، قىرعىزداردى قىرعىن قىلدىم، بۉت تالقالاپ چااپ كەلە جاتابىز! — دەپ، ماقتانىپ ولتۇرۇپتۇر. جولويدۇن ايالى ايعانىش ەستۉۉ ادام ەكەن، تۉگۅنگۉر، تۉپكۅ جەتكەن ەكەنسىڭ! — دەپ قايعىردى. ايالىنا اچۇۇلانعان جولوي ۇرماق بولۇپ قۇبالاپ، قاچقان قاتىندىن ارتىنان سىرتقا چىققاندا ماناس بااتىر ايبالتا مەنەن كۅك جەلكەگە چااپ جىعىپ، اڭدىپ تۇرعان قولۇنا قاپتاعىلا! — دەپ، بەلگى بەردى. ۅلتۉربۅگۉلۅ ، باشىنا زىيان قىلباعىلا! — دەپ قوشوي قوشۇندۇ تىيىپ، ماناستان سووعات! — دەپ جولويدۇن جانىن سۇراپ الىپ قالدى. قۇۇعۇنچۇلار جولويدۇن ايىلىن چااپ الىپ، امان-ەسەن قايرا تارتىشتى.


چوڭ قازات


كۅكۅتۅيدۉن اشىندا ماناستان قاعۇۇ جەپ، تئل ۇققان تەڭ اتا قاندار چىر باشتاماق بولعوندو قوشوي ورچۇن جىيىن ۉستۉندۅ ىرقىبىز كەتىپ، ۇيات بولبويلۇ، ازىر اشتى ماناس بئيلەپ ۅتكۅرۅ بەرسىن.


اش بۉتۉپ، ەل تاراعاندان كىيىن ۅزۉم باش بولۇپ بارىپ ماناستى الدىڭارعا جىعىپ بەرەم — دەپ تىيىپ قويعون ەكەن. اش تاراعاندان جىل ماالىنا ايلانعاندا ون ۉچ قان چوعۇلۇپ الىپ، باياعى ۇباداڭىز قانا ؟  — دەشىپ قوشويعو بارىشات. قوشوي قامىراباي: قولۇڭاردان كەلسە بارىپ ماناستى چااپ الا بەرگىلە، كەلبەسە تئم بولعۇلا، قارىعان كىشىنى ەرمەكتەپ تاماشا قىلباعىلا، مەنىن تئلئمدى الساڭار جۅن جۉرگۉلۅ — دەپ قويوت.


جەتۅۅ قوشويدۇن تئلىن الىپ ۉي -ۉيۉنۅ كەتىپ، قالعان جەتۅۅ (ەپوستو اداتتا جەتى قان دەلەت، بئروق چىنىندا التوونۇن عانا اتى اتالات) ىرعىلجىڭ بولۇپ تۇرۇشۇپ، تۅشتۉكتۉن جەر الدىنان چىققانىنا ارناپ بەرگەن تويۇندا ولتۇرۇپ كەڭەشئشەت. ۉربۉنۉن اقىلى بويۇنچا قونوققو كەل، جە قونوققو بارابىز — دەپ، قابار بەرىپ، ەگەر قونوققو كەلىپ قالسا ەكىدەن-بئردەن بۅلۉپ الىپ، جالعىزداتىپ بارىپ ىزا كۅرسۅتۉپ، ەگەر اقىلىنان شاشىپ قونوققو كەلگىلە دەسە ەسەپسئز كۅپ ەل مەنەن بارىپ جۉدۅتۉپ، كۉتۅ البادىڭ دەپ دوومات ايتىپ، كۅرۉنۅۅ زوردۇق قىلىپ، ۅچ الماق بولعون بۉتۉمگۅ كەلئشەت. ار بئرى بئردەن تاندامال جىگىت چىعارىپ، قات جازىپ بەرىپ، ماناسقا چوعوول — چوعوول سۅز ايتىپ سۉيلۅشكۉلۅ، چوچوڭدوپ چوڭ بولعۇسۇ كەلسە بۇزۇقتاشىپ قايتقىلا، قورقپوعۇلا، بئز باربىز! - دەپ، ەلچئلەردى جۅنۅتۉشۅت. ماناس بارعان ەلچئلەردى ايبات مەنەن توسۇپ الىپ، ۅتۅ كۅپ قول الىپ، تەز كەلگىلە، كەلبەسەڭەر تاارىنباعىلا! — دەپ قات جازىپ، كەلگەن ەلچئلەردى قايرا جۅنۅتۅت. ۅز جىگىتتەرىنەن ماناستىن سالتاناتىن، كۉچۉن ۇققان جەتى قاندىن شاشتىسى كەتىپ، الاپايىن تاپپاي قالىشات. تۅشتۉك قانداردى تئلدەپ، ۉيلۅرۉڭۅرگۅ قايتىپ، قول جىيىپ، ماناستىن قاارىنا قالباي ايتقان مۅۅنۅتۉندۅ بارعىلا! — دەپ تويۇن تاراتات. بولجوعون كۉنۉ ماناس ساناا تارتىپ، ەرتە تۇرۇپ، ايباتىنا كەلىپ، قانداردىن كەلەر جولۇن كۉتۉپ قالات. بئرىنچى جەتى جۉز مئڭ قولۇن باشتاپ جامعىرچى كەلدى. جىيعان قولۇڭ از ەكەن، كۅپ ەل مەنەن كەلەر دەپ سەندەن ۉمۉتتۅندۉم ەلە — دەپ، ماناس جامعىرچىنى كەكەەرلەدى. جامعىرچى اتىنان تۉشۉپ ماناس مەنەن ۇچۇراشتى. كەلگەن قولدۇ بۉت باقاي قونوققو الدى. ەكىنچى بولۇپ كەلگەن تۅشتۉك ماناس مەنەن اتچان ۇچۇراشتى. تۅشتۉكتۉن قولۇن المامبەت قونوققو الدى. ۉچۉنچۉ كەلگەن ۉربۉنۉن قولۇن بئرىن قويبوي سەرەك ەەرچئتىپ كەتتى. كۅكچۅنۉن قولۇن سىرعاق، سانجىبەكتىن قوشۇۇنۇن اجىباي، چالىباي، قۇتۇناي ۉچۅۅ بۅلۉپ الىشتى. التى قاندىن ارتى بولۇپ مۇزبۇرچاق كەلىپ، انىن قولۇن چۇباق، قىرعىل باش بولعون چورولور چەتىنەن بۅلۉپ كەتىپ، ون ەكى چوروعو قونوق جەتپەي قالىپ، كەپكە كەمتىك، سۅزگۅ سۅلتۉك بولموي بولدۇق، مىنداي از كەلەرىن بئلگەندە مۇرداتان وزۇنۇپ قونوق بۅلۉپ كەتسەك بولموق ەكەن دەشىپ، داتتانىپ ماناسقا بارىشتى. ال ۅزۉنۅ دا قونوق جەتپەي قالعانىن ايتىپ، الاردى ەەرچئتىپ الىپ قونوق كۉتۉپ جاتقانداردى قىدىرىپ: وتۇز-قىرققا كۅنۉپ بەر، ەچ بولبوسو ونچاقتىلاپ بۅلۉپ بەر — دەپ قادىر سالىپ جۉرۉپ قۇرۇ قالعاندارعا بئر نەچە جۉزدۅن قونوق ۉلۅشتۉرۉپ بەردى. مۇنۇ كۅرگۅن التى قاندىن ادامدارى ۇشۇل ماناسقا تەڭەلەبئز دەشكەن بئزدىن قانداردا اقىل جوق دەشىپ كۉپۉر كەپ قىلىشتى. ۇشۇنچا كۅپ قولدۇ ماناس قانتىپ كۉتۉپ جاتات ەكەن ؟  — دەشىپ ايرىمدار قونوق بولۇپ جاتقانداردى قىدىرىپ كۅرسۅ قايسى قوشتو بولسو دا داستورقوندو كۉرۅلۉپ تۅگۉلگۅن جەمئش، قۇلاق ۇعۇپ، كۅز كۅرگۅن دۉيۉم تاماق تولتۇرا، اتتارىنا كۉرۉچتۅن جەم ئلىنىپ، ويدو جوق سىيدى كۅرۉپ، ماعدىراپ جاتقان ەل.


بەەجىنگە اتتانۇۇعا داياردىق — بۅلۉمدۅگۉ نەگئزگى وقۇيانىن باشتالىشى. قونوق بولعون ەلدى قاندارىن باش قىلىپ چاقىرتىپ كەلىپ، ماناس الاردىن كەلگەن جۅنۉن سۇراسا قارا ەل تۉگۉل قانداردىن بئرى چىعىپ مىنداي جۇمۇش مەنەن كەلدىك دەبەدى. قانداردان جووپ بولبوعون سوڭ ماناس مىنچا قوشۇۇن داياردانىپ كەلىپتىر، جۅن ەلە قايرا تاراپ كەتپەي مۇرداتان بەركى ۅچمۅندۉۉ جووبۇز قوڭۇربايعا قازات قىلالى، بۇعا قانداي دەيسىڭەر ؟  — دەدى ەلە قورققون قاندار باربايبىز دەپ ايتا الباي ماقۇلدۇعۇن بئلدىرئشتى. ماناستىن سۇنۇشۇ مەنەن باقاي قولعو قان شايلاندى. بەەجىندى بئلگەن، جولۇن كۅرگۅن باشقا كىشى جوق بولعوندۇقتان جول بئيلىگى المامبەتكە بەرئلدى. ەلدى جاي-جايىنا تاراتىپ، ماناس وردوسۇنا قايتىپ، اجىباي مەنەن چالىبايعا بەەجىنگە بارعىسى كەلبەگەندەر ۉيۉنۅ قايتۇۇعا ۇرۇقسات دەپ جار چاقىرتتى. جارچىلاردان قابار ۇققان ەل ىرىپ، ۉيلۅرۉنۅ قايتماق بولۇپ قامدانا باشتاشتى. قوشۇۇن تۉپ كۅتۅرۅ قايتقانى جاتقانىن ۇققان ماناس جوو كىيئمىن كىيىنىپ، قىرق چوروسۇن ەەرچئتىپ، ەلدى ارالادى. انىن بااتىردىق ايبات، سۉرۉن، كەلبەتىن كۅرگۅن ەل بۇل ماناس دوول كەلسە جەل تئيبەس چىتىرمان توقوي، جازايىل اتسا وق تەشپەس جاسالۇۇ چەپ تۇربايبى، ارقاسىندا جۉرۉپ اڭگەمەسىن كۅرۅلۉ! — دەشىپ بەل بايلاپ، قايدا باشتاسا قوشو بارماق بولۇشۇپ، كەتپەي قالىشتى. بەەجىنگە اتتانماق بولعون ەلدىن ەسەبىن السا وتۇز جۉز مئڭ ادام ەكەن. ماناس ۅز جىلقىسىنان ەر باشىنا بئردەن قوشوق ات، قوش تارتۇۇعا ار قوشقو بئردەن ايعىر السىن، قوشقو بئردەن بايتال جەتەلەي كەلىپ سويۇپ، بۉگۉنكۉ تۉنكۉ قونوعۇ ۅز موينۇندا بولسۇن دەپ داعى جار چاقىرتتى. ماناستى القاپ، ايتقانىنداي قىلىپ ات، ايعىرىن قارماپ الىشتى. ەرتەسى تاڭ مەنەن باقاي باشتاعان قول اتتانىپ جولعو چىعىشتى.


قامالعان قانداردان سۅز چىقپاسىن كۅرگۅن ەشتەكتەردىن جامعىرچى: «بئز سئزدى چاپقانى كەلبەستەن، ارستان ماناس بارىندا اتاقتۇۇ بەەجىن جەر مەنەن اتىشالى دەپ كەلدىك ەلە»، — دەيت. ماناس قۇبانىپ، ۉيلۅرۉندۅ جاتقان قوشوي، تۅشتۉك باش بولعون باشقا قاندارعا دا كەلسىن، قىتايعا قازاتقا اتتانابىز دەگەن قابار مەنەن جەلماياندى مىنگىزىپ، ۉزۉكتۅي قالپاق شۇۇتۇنۇ جۅنۅتۅت. ون ەكى قان مۇسۇلمان بۉت چوعۇلات. قىرق چورو قوشۇۇندۇ قونوققو الىپ، ىرچىۇۇل مەنەن بايچوروعو قونوق جەتپەي قالات. ال ەكۅۅ تاارىنىچىن باقايعا ايتىپ، ال ار كىمدەن جۉزدۅن كىشى. سالىق سالىپ قونوق چوعۇلتۇپ بەرەت. قازاتقا بارۇۇچۇ اسكەرلەرگە قانىكەي قۇرالجاراق، كىيئم-كەچە، كۉلازىق تاراتات. قولدۇن ەسەبى ون ەكى سان ادامعا تولۇپ، قولعو


المامبەت قان شايلانات. ماناس جولعو ازىق دەپ كىشى باشىنا ەكىدەن جىلقى بەرەت. قاالاباعاندار ۉيۉنۅ كەتە بەرسىن دەپ ۇرۇقسات بەرەت.


قانىكەيدىن سارامجالى — بۅلۉمدۉن سيۇجەتىندەگى ماانئلۉۉ دەتالداردان، ەپوستوعۇ تۇرۇقتۇۇ سالتتىق وقۇيالاردىن بئرى. قولدۇن ارتىنان اقىلايدىن ۉيۉنۅن اتتانعان ماناس بۅكۅيدۉن بەلىندەگى قانىكەيدىن وردوسۇنا بۇرۇلا تۇرعان ايرىلىش جولعو جاقىنداعاندا ۅزۉنۅن ۅزۉ تۇتالانىپ، اچۇۇسۇ كەلىپ، سەبەبىن ايتپاي بۉركۅلگۅنۉن بايقاعان المامبەت: بااتىر، ماقۇل دەسەڭ قانىكەي جەڭەگە قايرىلا كەتەلى — دەيت. ۅزۉ ايتا الباي كەلە جاتقان ماناستىن قاباعى اچىلىپ، داروو ماقۇل بولۇپ، قانىكەيدىكىنە بۇرۇلۇشات. كەلە كەتەر دەپ قامدۇۇ تۇرعان قانىكەي سىيلاپ، اش-تاماعىن بەرىپ بۉتكۅن سوڭ وتۇز-قىرق بالبانعا چوڭ قۇرجۇن كۅتۅرتۉپ كەلىپ، ورتوعو قويدۇرۇپ، المامبەتكە قايرىلات: «اياشىم تىڭدا. مىنابۇ قۇرجۇندۇن ىچىندە ۇزاق ساپاردا جۉرگۅن، قاتۇۇ سوعۇشقا قاتىشا تۇرعان ادامعا ەمنە كەرەك بولسو وشونۇن باارى بار »  — دەپ جايقى ىسىقتا كىەر قالپاقتان، سۇۇقتا كىەر تۇماقتان تارتىپ، جووعو كىەر چوپقۇت، مئلتە، وق-دارى، بئر نەچە سىيرا ىچ كىيئم، چىلعوو، جىلۇۇ بايپاققا چەيىن بار ەكەنىن، قىرق چورونۇن ار بئرىنە ىلايىقتالىپ جاسالعانىن تەرىپ-تەپچىپ ايتىپ چىعات. ۇعۇپ ولتۇرعانداردىن كۅبۉ انىن ايتقاندارىنا ئشەنئشكەن جوق. بااتىرلار اتتانماق بولۇپ سىرتقا چىعىشسا ار بئرىنە جانىنا دوول بايلاتىپ، التىن سووت كۉرۅۅكۉنۉ بۅكتۅرتۉپ، توقۇلعالۇۇ بەدۅۅ اتتاردى دايارداتىپ قويۇپتۇر. قانىكەيدىن قىلعانىنا قىرق بااتىر ايران قالىشتى. اتتانىپ جۅنۅي بەرگەن بااتىرلاردىن ارتىنان ەەرچئي باسقان قانىكەي: اياش، توقتوي تۇر! — دەپ، المامبەتكە قايرىلىپ، كۅزۉنۅ جاش الىپ تۇرۇپ، ۅزۉنۉن بالاسىزدىعىن، ماناستىن كۉيۅرۉ جوق جالعىزدىعىن ايتىپ، قىستالىش كۉن بولسو بااتىرعا كۅزۉڭدۉ سالا جۉر دەپ سۇراندى. انىن سۅزۉن ۇعۇپ تۇرۇپ المامبەت ماناستى جالعىز دەيسىڭ قالىڭ قىرعىز ەلى بار، ابىكە، كۅبۅش تۇۇعاندارى بار، ەلى دا، كۉيۅرۉ دا جوق انىق جالعىز مەن ەمەس مىنبى! — دەپ، ۅز ارمانىن ايتقاندا، چىن ايتات دەشىپ ۇققاندار بۉت جاشىدى.


المامبەتتىن ايالى ارۇۇكە ىيلاپ تۇرۇپ ۇزاق جولدو جانىنا مەدەر بولسۇن دەپ المامبەتكە قايرىلىپ، بويۇندا كۉمۅن بالا بار ەكەنىن ايتتى. قاچان كەلەرىن سۇراعان قانىكەيدىن سۇرووسۇنا المامبەت بئر جارىم جىلدا كەلىپ قالارىن ايتىپ بااتىرلار جۅنۅپ كەتئشتى.


المامبەتتىن قولعو قان شايلانىشى — سيۇجەتتىن ۅنۉگۉشۉندۅگۉ چىيەلەنئشۉۉگۅ جاتا تۇرعان ۅزۉنچۅ بۇتاق بەلگىلەردەن، سالتتىق تۇرۇقتۇۇ دەتال كۅرۉنۉشتۅرگۅ جاتات.


ماناس قىرق چورو مەنەن ارتتان جەتە كەلگەندە قول چۅمۉچتۉن قارا سەڭىرىنە جەتىپ، ۅرگۉپ اتتاردى قويو بەرىپ، بئرى چاپان-كۅينۅگۉن كۅلۅكۅ قىلىپ الىپ ۇقتاپ جاتسا، بئرى سۇۇعا تۉشۉپ وينوپ، كەەسى ۇۇعا كەتىپ، ار كىم ۅز بئلگەنىن قىلىپ، ەەن جاتقان بولوت. ەلدىن مىنداي تۉرۉن كۅرگۅن المامبەت: «بەەجىن الىس جول، قىتاي قورقۇنۇچتۇۇ دۇشمان، قوشۇنۇڭدۇن كەبەتەسى ۇشۇل بولسو ۇبارا بولبوي قايتا كەتكەن وڭ. مىنتىپ جۉرسۅك جووعو قاچان جەتىن، قانتىپ ۇرۇش سالابىز ؟ !«— دەپ ماناسقا ناارازىلىعىن بئلدىرەت. المامبەتتىن جۉيۅۅلۉۉ سۅزۉن تۇۇرا كۅرگۅن ماناس قولدۇ ەەن قويعون اباسى باقايعا ناارازى بولۇپ، قاندىعىن المامبەتكە بەرسىن دەپ سۇراپ كەلۉۉگۅ اجىباي مەنەن سەرەكتى جىبەردى. المامبەت قوشۇنعا قان بولۇشۇن باقاي دا قۇبانىپ قۇباتتادى. جار چاقىرىلىپ، بئيلىك المامبەتكە ۅتكۅنۉ ەلگە قابارلاندى. المامبەت قولدۇ چوعۇلتۇپ، تاقتاپ ەسەبىن الىپ، ونعو، جۉزگۅ، مئڭگە، تۉمۅنگۅ بۅلۉپ، ون كىشىگە بئردەن كىشىنى ۇلۇق قىلىپ ون باشى، جۉز باشى، مئڭ باشى، تۉمۅن باشى بەك شايلاپ، ار بئر ون باشىعا قاراماعىنداعى ون كىشى ۉچۉن جووپ بەرەرىن، كىيىن ەل ەسەپتەن ۅتكۅندۅ ون ادامدىن ەسەبىن تۇۇرا بەرە الباسا باشى الىنارىن ەسكەرتتى. جار چاقىرتىپ، مىندان نارى قاندىن ۇرۇقساتىسىز توقتوو، ەس الۇۇ بولبوي تۇرعانىن بئلدىرىپ، ۅزۉ قولدۇ باشتاپ المامبەت جۅنۅيت.


جول ازابى — وقۇيانىن ۅنۉگۉشۉندۅگۉ ۅزۉنچۅ بۉرچۅك، بۅلۉمدۅگۉ تۇرۇقتۇۇ مۉنۅزگۅ ەە دەتالدىق كۅرۉنۉشتۅردۉن بئرى. چۅمۉچتۅن اتتانعان قول قىرق كۉن، قىرق تۉن تىنىمسىز جول جۉرۉپ التاي تووسۇن ايلانىپ ۅتتۉ. كۉن ەسەبى قىرق بئرگە ايلانعاندا قىرعىل اتقا جۉرۅ الباي شايى كەتەت. ۅزۉنۉن ون باشىسى بوزۇۇلعا قىينالعانىن ايتسا قىيالى چاتاق، ۅزۉ وروي بوزۇۇل قاتۇۇ سۅزدۅر ايتىپ اق ساقال ادامدى تئلدەپ قويوت. بوزۇۇلعا تاارىنعان قىرعىل قولدۇن الدى جاعىندا جالعىز باراتقان ماناسقا جەتىپ، اعا داتتانات. ماناس انىن سۅزۉن ەلەس الباي، چىردى قويۇپ، ون باشى ۇلۇعۇڭا بار — دەپ، باستىرىپ كەتەت. داعى قىيلا جەرگە بارعاندان كىيىن ماناس بئر قىرعا چىعىپ تۇرناباي مەنەن ارتتاعى قولدۇ قاراسا جەتەلۅۅدۅن قوش كەتىپ، قوش ات قولدون بوش كەتىپ، ووعان جاققا باش كەتىپ، ادامداردىن شايى بوشوپ قالىپتىر. اتقا جۉرۅ الباي قالعانداردى اتقا تاڭىپ، كەەسىن جۉكتۅپ تىڭدارى ارتىنان قولدۇ ايداپ الىشقانىن كۅرۅت. مۇنۇ كۅرگۅن ماناس قول قىرىلىپ كەتەر، تىنىعۇۇ بەربەسەك بولبوس دەپ شاشا جۅنۅپ، المامبەتكە ارتىنان جەتە كەلىپ، ەلدىن شايى كەتكەنىن، قىرعىل ارىزدانىپ كەلگەنىن ايتىپ، ەلگە تىنىعۇۇ بەرسەك قانتەت ؟  — دەدى ەلە، المامبەت قىرعىلعا شىلتوولوپ ۅزۉڭدۉن شايىڭ كەتكەن عو، قولدۇن قانى كىم، مەنى قان شايلاعانىڭ جالعان بولسو ۅكۉمۉڭدۉ ۅزۉڭ ال! — دەپ قاعىپ قويۇپ، باستىرىپ كەتەت. ماناس المامبەتكە ىراازى بولۇپ، ۅزۉنۉن ويلونبوي ئش قىلىپ، قاندىق ۇقۇعۇنا كىيلىگىشكەنىنە ۅكۉنۉپ قالدى. المامبەت داعى كۉندۉك جول جۉرۉپ، شاراپتىن قىرىنا چىعىپ، دۉربۉ سالىپ، قولدۇ قاراسا ەلدىن كۅبۉ جۉربۅي، استى ايدالىپ، ارتى بايلانىپ كەلەت. قولدۇن چاماسى چاق ەكەن، ەمى جۉرگۅندۅ قىرىلىپ كەتەر دەپ ويلوعون المامبەت قوبۇلدۇنۇن ۅزۅنۉنۅ قولدۇ تىنىعۇۇعا ۇرۇقسات بەردى. ۅزۉ ۇرقۇندۇن ۇلۇۇ دارىياسىن كەچىپ ۅتۉپ، قىتايدىن قاروولچۇ قۇۇ ۅردۅگۉ جاتچۇ كۅلگۅ، اق قۇلجا جاتچۇ بەلگە، مۇرادىل قاروول قارووچۇ چوقۇعا چەيىن بارىپ، چالعىن چالىپ، قۇۇ ۅردۅكتۉن، اق قۇلجانىن جوونۇن قاراانىن كۅرۉپ قابارعا كەتكەنىن كۅرۉپ، ەچ كىمدى تاپپاي المامبەت قايرا قولعو كەلدى.


ۇرقۇندان كەچىپ ۅتۉۉ، قولدۇن ەسەبىن الۇۇ — سيۇجەتتىن ۅنۉگۉشۉندۅگۉ زارىل تۉيۉندۅر. قايعۇۇلدان كەلىپ ون التى كۉنۉ قاتارى مەنەن ۇقتاپ ويعونعون المامبەت ازىرقى چوڭ جووم ۇرقۇندۇن دارىياسى، قولدۇ سۇۇدان امان ۅتكۅرۉۉنۉن قامىن قىلايىن دەپ ويلونۇپ، اربىن وتۇن تۉشۉرۉپ، ازىق-تۉلۉك بىشىرىپ، اتتاردى چۅبۉ قالىڭ جەرگە وتقو ايداعىلا دەپ جار چاقىرتىپ، ەلگە جارىيالادى. قوشۇن قامدانىپ بۉتكۅن سوڭ جاي تاشىن سۇۇعا بايلاپ،. قالماقچا قارا دۇبا وقۇپ كۉن جايلادى. جاقانىن باارى جامعىرلاپ، بۅكسۅنۉن باارى مۅندۉرلۅپ، بوروشو ۇرۇپ، مۇز توڭۇپ جاي چئلدەدە قىش تۉشتۉ. تولۇق بئر جۇمادان كىيىن المامبەت جاي تاشىن سۇۇدان الىپ، كۉندۉ اچتى. تەز اتتانعان قول سۇۇسۇ تارتىلىپ قالعان ۇرقۇندان امان-ەسەن ۅتۉشتۉ. داعى جول جۉرۉپ چۅبۉ قالىڭ، سۇۇسۇ كەنەن، چەر توقويلۇۇ، اڭعا باي، جايلۇۇ جەرگە جەتئشكەندە المامبەت قولدۇ توقتووعو بۇيرۇق بەرىپ، ۇشۇل جەرگە قىشتاپ چىعارىن ۇعۇزدۇ. ەلدى چوعۇلتۇپ، المامبەت قولدۇن ەسەبىن سۇراسا قوشۇن تۉگۅل چىعىپ، ماناستىن ۅز قوشۇنداعى ون باشى تازبايمات توعۇز ادامىن الدىنا سالىپ، ۅزۉ ونۇنچۇ بولۇپ چۇباتۇۇدان ۅتتۉ. ونۇنچۇ كىشىڭ قايدا ؟  — دەسە، بايمات قادوونۇن بويۇنداعى ەلدى ەسەپتەگەندە ۇشۇل توعۇزۇ قولۇما تئيگەن، وشوندون بەرى ۅزۉم مەنەن ون ەكەنمىن دەپ كەلە جاتام، باشقانى بئلبەيم — دەيت. وتۇز جۉز مئڭ ورچۇن قول بۉتۉن امان-ەسەن چىققاندا ماناستىن قوشۇنان بئر ادامدىن جوعولعونۇ جاقشى ەمەس، باشقالاردان كەم چىقسا قان جاردىعى دەپ باشىن الات ەلەك، ۅزۉبۉزدۅن جوعولعوندو ۇنچۇقپاي تئم قالساق قالىستىق بولبوس، ەل ەمنە دەيت ؟ !— دەگەن المامبەت بايماتتىن باشىن العانعا بۇيرۇق بەردى. بايماتتى جەلدەتتەر سۉيرۅپ جۅنۅگۅندۅ سەرەك وردۇنان تۇرا قالىپ، توقتوي تۇرعۇلاچى، ماناستىن ون باشچىسى كىم ەكەن، تئزمەنى قاراپ كۅرگۉلۅچۉ — دەيت. تەكشەرىپ كۅرۉشسۅ تازبايمات جوعوتۇپ تاپپاي جاتقان انىن ونۇنچۇ كىشىسى ماناس ەكەن. ۅلۉمدۅن قالعان بايمات باربالاڭداپ سۉيۉنۉپ، بايقاباي قارا باسىپ، بااتىر سەن ۉچۉن ۅلۅ جازدادىم دەسە ماناس: «ۇرۇپ كەتكەن تازبايمات، ۇلۇق كىشئم سەن بولسوڭ، ۇنۇتقان كىشىڭ مەن بولسوم. سەرەكتى توقتوتو تۇرۇپ، سەنى ۅلتۉرگۅندۅن كىيىن تئزمە قاراتقاندا بولموق ەكەن »  — دەپ سولقۇلداپ كۉلۅت. ال جەردە تۇرعان جاماعات بۉت قاتقىرىشتى.


چالعىن — سيۇجەتتەگى وقۇيانىن اندان نارى تاتاالدانۇۇ تۉيۉندۅرۉنۉن بئرى، ۅزگۅچۅ كەڭىرى بەلگىلۉۉ سالتتىق دەتالداردان. ماناس قىرق چوروسۇ جانا بەلگىلۉۉ بااتىرلار مەنەن چوعۇۇ ولتۇرعاندا المامبەت كەلىپ: ەل تىنىعىپ، قىتايدان چالعىن چالۇۇچۇ ۇباقىت بولعونۇن بئلدىرىپ، بااتىرلارىڭدىن كىمىسى چالعىنعا بارات ؟  — دەپ كەڭەش سالسا، مەن چالعىنعا بارام دەگەن ادام بولبودۇ. ەلدىن تۉرۉن بايقاعان ماناس جولۇن دا، تئلىن دا، سىرىن دا بئلەسىڭ، چالعىنعا ۅزۉڭ بار، قولدون تانداپ جانىڭا جولدوش، جورۇققا مىنەر قوشوق ات ال دەپ المامبەتتەن ۅتۉندۉ. ماناستىن سۅزۉن قايتارباي المامبەت چالعىنعا بارۇۇعا بەل بايلاپ، جولدوشتۇققا سىرعاقتى، قوشوق اتقا اجىبايدىن قارتكۉرۅڭۉن قاالادى. المامبەت مەنەن سىرعاق چالعىنعا اتتانات.


المامبەت ۅز اتىن ەلە مىنەرىن ايتىپ، جولدوشتۇققا سىرعاقتى جاقتىرات. قارتكۉرۅڭدۉ قوشتوپ، ەكۅۅ اتتانىپ كەتەت. بەلگىلۉۉ ماناسچىلاردىن دەەرلىك باردىعىندا بۇل ەپئزود نەگئزىنەن بئرىبئرىنە جاقىن پلاندا ايتىلات.


چۇباقتىن چىرى — سيۇجەتتەگى جاڭى باعىت، تاتاالدانۇۇ تۉيۉنۉ. ەپوستوعۇ ۅزگۅچۅ كەڭىرى تاراعان جانا سالتتىق وقۇيالاردىن بئرى. المامبەت مەنەن سىرعاق چالعىنعا اتتانىپ كەتكەندەن كىيىن قىرق چورو ەكى بۅلۉنۉپ، بئر جاعىنا اجىباي، ەكىنچى جاعىنا قىرعىل باش بولۇپ، بايگەسىنە تۅرت بايتال سايىپ وردو اتۇۇعا كىرئشەت. وردودون چىر چىعىپ، بوزۇۇلدۇن سۅزۉنۅ تەرىككەن ىرچىۇۇل قوشۇندا جاتقان چۇباققا بارىپ سەن ەكۅۅبۉزدۉ بوزۇۇل قوردودۇ، سەن المامبەتتەن كەمسىڭ، ال قولعو قان بولدۇ، چالعىندى دا ال چالعانى كەتتى، كەپكەڭەشكە كىربەي بۇل جەردە قالدىڭ دەپ چاعىم سالات. الاكۅۅدۅن، وولۇقما قىيال چۇباق المامبەت قۇلدۇ سويوم! — دەپ كۉۉلۅنۉپ اتتانىپ، نويعۇتتاردى باشتاپ، چالعىنعا كەتكەندەردىن ارتىنان جۅنۅپ قالدى. قاروول قاراپ تۇش-تۇشتۇ بايقاپ دۅڭدۅ ولتۇرعان باقاي الامانداپ جۅنۅپ قالعانداردى كۅرۉپ، قول بۇزۇلعانىن بئلىپ، شاشىلىش كەلىپ ماناسقا قابار ايتتى. ماناس ات مىنبەسەم جوق، اققۇلانى چۇباققا تارتۇۇ تارتىپ، قولدۇ توقتوت، ابا! — دەپ باقايدىن ۅزۉن جۇمشادى. ات جەتەلەپ الدىنان چىققان باقايدى، كۅرگۅن چۇباق اندان ۅتۉنۅ الباي توقتوپ قالدى. ارتىنان ەەرچىگەن قولۇن قىلىچتىن سىرتى مەنەن ساباپ قايرا قۇبالاپ، باقاي چۇباققا «بۅلۉنسۅڭ بۅرۉ جەيت، جارىلساڭ ۇۇرۇ الات، المامبەت بئلسەڭ سەن ۉچۉن قىزمات قىلىپ جۉرۅت» — دەپ اقىلىن ايتتى. باقايدىن جۉيۅۅلۉۉ سۅزدۅرۉنۅ مۇيۇپ، جووشۇپ قالعان چۇباق كەلىپ قالعان ماناستى كۅرۉپ ەرەەركەپ، قايرا وولۇعۇپ، اعا تاارىنىچىن ايتتى. ارمانىڭ ەلە چالعىن چالۇۇ بولسو جۉرۉ! — دەپ ماناس چۇباقتى ەەرچئتىپ، انى المامبەت مەنەن سىرعاققا قوشۇپ بەرىپ كەلمەك بولۇپ جۅنۅپ، چالعىنچىلاردىن ارتىنان جەتە كەلئشتى. چۇباق اتاانداشىپ چىر چىعارعانىن تۇيعان المامبەت بارعاندار سۅز ايتا ەلەكتە ەلە تاارىنىچ قىلىپ، ۅزۉنۉن ەلىنەن ازعان ارمانىن ايتتى. المامبەت قانچالىق اچۇۇ سۅزدۅر ايتسا دا چۇباق اعا سۅز قايىربادى. كۉنۅۅسۉن موينۇنا العان چۇباققا المامبەت ىچىنەن ىراازى بولۇپ، ماناسقا تاارىنىچىن ايتتى ەلە، ال تەرىكمەك تۇرماق قايرا قاتقىرىپ كۉلۉپ، قىتايعا الىپ بارام دەپ جەردىن تۉبۉنۅ الىپ كەلگەن وقشويسۇڭ، كەچەە كەچىندە ەلئم ەسئمە تۉشۉپ ەشىككە چىعىپ قاراسام جەتىگەندى جەلكەدەن، ۉركۅردۉ قۇتپا جاقتان كۅردۉم. قايدا كەلىپ قالعامىن دەپ ەلئمدەن ۉمۉت ۉزدۉم. بەەجىنىڭ بۅلۅكچۅ جەر ەكەن عو. انىن جايىن ايتچى ؟  — دەپ ۅتۉندۉ. قىتايدىن جايىن ايتىپ بولۇپ، المامبەت تارىنىچى جازىلباي، چالعىندى چۇباق چالسىن، مەن قايرا كەتەم — دەپ وردۇنان تۇردۇ ەلە، چۇباق اتتانتپاي قارماي كۅر! — دەپ استىرتان ماناسقا شىبىرادى. ماناس قارماعان المامبەت ىيباا قىلىپ توقتوپ قالدى. المامبەتتىن اتىڭ ناچار، قايرا كەت دەگەنىنە بولبوي ماناس وولۇعۇپ، مەن دا سئلەر مەنەن قوشو بارىپ قىتايدى كۅرۉپ كەلەم دەپ چالعىنچىلار مەنەن اتتاندى. ەكى كۉن جول جۉرۉپ، ساياستىن قارا سەڭىرىنە چىعىپ، دۉربۉ سالىپ قىتايدىن جەرىن كۅرۉشتۉ. المامبەت ۉچ بااتىرعا قىتايدىن ەلى-جەرى جۅنۉندۅ بايانداپ، كىندىك قانى تامعان جەرىن كۅرۉپ كۅزۉنۅ جاش الدى. اندان بەەجىندى بەت العان جولدو المامبەت ماناسقا قىتايلاردىن اراسىندا ماكەل دەگەن دۅۅسۉ بار، وشوندون قووپتونوم، باشقالارىن الا جۉرگۅم دەپ سىر ايتتى. كەرەگەتىگە كەچىندە جەتىپ، ۅرگۉپ قالىشتى.


ماكەل دۅۅ — بۅلۉمدۉن سيۇجەتىندەگى ۅزۉنچۅ بۇتاق، وقۇيالاردىن ۅنۉگۉشۉنۉن تاتاالدانىشىنداعى تۉيۉندۅردۉن بئرى. ەرتەسى توعۇز جولدۇن توومۇ كۅتۅلۅكتۉن سارى-بەلگە بارىپ تئل قارماپ، قابار ۇعۇۇ ۉچۉن چۇباقتى ەەرچئتىپ اتتانعان المامبەت ايتقان جەرىنە جەتىپ، اتىن چۇباققا تاشتاپ، ۅزۉ جۅۅ بەلگە چىعىپ، بويۇن جاشىرىپ قىردان قاراسا جول بايلانىپ، ادام قاتتاباي قالىپتىر. جوو تۇيۇنۇپ قالعانىن المامبەت تۉشۉندۉ. اققۇلجا مەنەن قۇۇ ۅردۅكتۅن قابار العان ەسەنقان اقىلچىلارى مەنەن ۇلۇقتارىن جىيىپ، ماناس بەەجىنگە كۅپ قول الىپ كەلاتىپتىر، ەمنە قىلابىز دەپ كەڭەشىپ، ماڭگۉبانى جەردەگەن سازانشاڭ ەلىنىن ۇلۇعۇ جاندا جوق چوڭ دۅۅ ماكەلدى چاقىرتات. جالعىز كۅزدۉۉ ماكەل دۅۅ قوڭۇربايدى باش قىلىپ قىتاي چوڭدورۇن بۉت قورقۇتۇپ، چانتۇۇنۇ جالعىز ەلە قىيراتام دەپ جۅنۅپ، المامبەت جاتقان بەلدى بەت الات. جولۇن توسۇپ قالعان تاش سەڭىردى قولۇنداعى كۉرسۉسۉ مەنەن تالقالاپ ۅتۉپ، المامبەت مەنەن چۇباققا جاقىنداپ قالات. بەلەستەن جول قاراپ جاتقان المامبەت قارشى الدىنان بئر توو جىلىپ كەلە جاتقانىن كۅرۉپ، قىتايلاردىن جىلا تۇرعان تووسۇ بار بەلە دەپ تاڭ قالىپ، دۉربۉ سالىپ قاراسا جالعىز كۅزدۉۉ دۅۅ ەكەن. المامبەت كەلە جاتقان توو ماكەل ەكەنىن بئلىپ، انتاڭداپ شاشىپ چۇباققا جەتىپ دۅۅنۉن قابارىن ايتىپ، الىبىز جەتپەيت، بۅۅدۅ ۅلۉم بولبوي ماناسقا بارىپ ايتالى دەيت. چۇباقتىن ۅلسۅك دا قاچپاي قارماشىپ ۅلۅلۉ دەگەنىنە ىراازى بولعون المامبەت ماكەل دۅۅ مەنەن قارماشۇۇعا بەل بايلايت. بەلگە چىعىپ، دۅۅنۉ مەەلەپ جالعىز كۅزگۅ اتىپ سوقۇر قىلىپ، ەكۅۅلۅپ ەپتەپ ۅلتۉرۉپ، باشىن كەسىپ، دۅۅنۉن مىنگەن كەرىگىنىن بئر جاعىنا تاش تەڭدەپ بئر جاعىنا دۅۅنۉن باشىن ارتىپ الىپ، ماناس مەنەن سىرعاققا بارىشتى. ۅلچۅۅسۉز چوڭ باشتى كۅرگۅن سىرعاقتىن چىنداپ ەسى چىعىپ، قىتايدىن باارى ۇشۇنداي بولسو قانتەبئز دەپ شاشتىسى كەتتى. المامبەت اعا ماكەلدىن جۅنۉن ايتىپ، دۉينۅدۅ ۇشۇل عانا ادام ەكەنىن تۉشۉندۉرۉپ، كۅڭۉلۉن تىندىردى.


المامبەت مەنەن سىرعاقتىن بەەجىنگە كىرگەنى — وقۇيانىن ۅنۉگۉشۉندۅگۉ كەزەكتەگى باسقىچ، جاڭى تۉيۉن. تۅرت بااتىر اتتانىپ، بئر كەزدە المامبەت ۅزۉ سىيقىر مەنەن جوونۇن جولۇن توسوتتوعون جەرلەردەن ۅتۉپ، شاارعا جاقىن جەرگە ماناس مەنەن چۇباقتى قالتىرىپ، المامبەت مەنەن سىرعاق قالااعا بەت الىشات. ەكۅۅ تۇڭشا شاارىنا جاقىنداعاندا جوو كەلاتقانىن بئلىپ قالعان ەسەنقان ۇلۇقتارىن چوعۇلتۇپ، كەڭەش قۇرۇپ جاتقاندا ۉچ جۉز ەلۉۉ جاشاعان كۅۅدۅڭ ماناسقا الىڭار جەتپەيت، تارتۇۇ تارتىپ باعىنىپ بەرگىلە دەيت. چابالا اتتۇۇ بالبانى ماناستى جەڭىپ كەلە قويموق بولۇپ جۅنۅپ، المامبەت مەنەن سىرعاقتان ۅلۉم بولوت. المامبەت جورتۇۇلعا دايىم الا جۉرۉۉچۉ چەباداڭدى چەچىپ اندان مۇردا قىتايدان كەتكەندەگى كىيئمدەرىن كىيىپ، سىرعاققا چابالانىن كىيئمىن كىيگىزىپ، ەمى ۉنۉڭدۉ چىعارىپ سۉيلۅبۅ دەپ ەسكەرتەت، قاش قارايعان ماالدا قىتايلاردىن قولۇنا كەزىگىپ، چانتۇۇلاردىن ماكەل ۅلتۉرگۅندۅن قالعانى قاچىپ كەتىپتىر، الدىن توسۇپ بارسىن دەگەن بۇيرۇق كەلدى — دەپ الاردى الداپ كەنتۇندۇن جولۇنا سالات دا، شااردىن سەپئلىنە جەتىپ، داربازا الدىنداعى قايتارۇۇچۇلاردى دا قىتايچا سۉيلۅپ كەنتۇنعا جۅنۅتۉپ جىبەرىپ، قاپقاچى بالبانداردى قىيراتىپ ىچكە كىرىپ، داربازانى اچىق تاشتاپ، تۇڭشاعا بەت الىشات. تۇڭشانى المامبەتتىن ارقى اتاسى سالدىرعان شاار ەكەن، شاارعا كىرىپ، تۇۇلۇپ-ۅسكۅن جەرىن كۅرگۅندۅ تاقاتى تۇرباي بويۇنا، ۅز قولۇ مەنەن تىككەن چىناردى قۇچاقتاپ، كۅز جاشىن توقتوتو الباي، المامبەت كۉيۉتۉن ايتىپ، ارمان قىلدى. قايرات قىلىپ ەس جىيىپ بااتىرلار شااردان چىعات، قىتايدان كەتەردەگى سوعۇشتا المامبەت قولۇنان تۉشۉرۉپ جىبەرگەن قانجانى تااپ الىشىپ، قاسپاڭدىن قارا تووسۇنا قاراپ بەت الىشات.


جىلقى تئيۉۉ — سيۇجەتتەگى ماانئلۉۉ بۇتاق، ەپوستوعۇ كەڭىرى بەلگىلۉۉ، سالتتىق وقۇيالاردان. كەچۉۉدۅن ۅتۉپ قاسپاڭدىن قارا-سۇۇسۇنۇن ۅيۉزۉنۅ چىققان ەكى بااتىر قىتايلاردىن جىلقىچى باشچىسى قاراعۇلعا كەزىگىپ قالىشات. الاردان شەكشىگەن قاراعۇل الىستان تۇرۇپ جايىن سۇرايت. المامبەت الداماق بولۇپ ۅزۉ قاندىن ۇۇلۇ ەكەنىن ايتىپ، قابارعا باراتقانىن بئلدىرسە دا جاندان ايار، سىنچى قاراعۇل ئشەنبەي، جانىنداعى سىرعاقتى، قوشتوودوعۇ قارتكۉرۅڭدۉ سىناپ، ەكى بااتىردى جاقىنداتپاي، كەنتۇنعا قاراپ جۉرۉپ كەتەت. ايار قۇلدۇ قۇداي ۇردۇ، قۇۇعان مەنەن بۇعا جەتپەيبئز، قابارعا كەتتى، تەز جىلقى تئيۉۉ كەرەك — دەپ، المامبەت دوول قاعىپ، قاسپاڭدىن بويۇندا جاتقان قالىڭ جىلقىنى ۉركۉتۉپ، قارتكۉرۅڭدۉ جىلقىعا قوشۇپ جىبەرىپ، سىرعاق ەكۅۅ جىلقىچىلارعا قول سالىپ، قىيراتىپ، كۅپ مالدى ساپىرىلتىپ ايداپ جۅنۅشتۉ. قارتكۉرۅڭ جىلقىنى باشتاپ، قاسپاڭدىن سۇۇسۇنان شىتا كەچۉۉدۅن كەچىپ ۅتۉپ، كۅپ جىلقى قاپقانى كۅزدۅي بەت الات. كەنتۇنعا باراتقان قاراعۇل قاپقانى قايتارعان بالباندار ۅلۉپ جاتىشقانىن كۅرۉپ، بايا ۅزۉنۅ كەزىككەن ادام المامبەت ەكەنىن تۉشۉنۉپ، قوڭۇربايعا قابار ايتۇۇعا ارتىن كۅزدۅي جۅنۅدۉ ەلە جىلقىلارى قاپتاپ الدىنان چىقتى. توسۇۇعا اراكەت قىلدى ەلە ۅرۅپكۉپ قالعان جىلقىلار توسۇۇ بەربەدى. قاپقانىن داربازاسىن جابۇۇعا اراكەتتەنسە جالعىز كۉچۉ كەلبەدى. ايلاسى تۉگۅنگۅن قاراعۇل قوڭۇربايعا تەز جەتمەك بولۇپ كەچۉۉنۉ كۅزدۅي باراتقاندا المامبەت قابىلىپ، قاپتالىنان قاچىرىپ نايزا سالىپ، بئروق تورۇايعىرعا اتى جەتپەدى. قاراعۇل كەچۉۉ ئزدەبەي سۇۇعا كىرىپ كەتىپ، المامبەتتىن سارالاسى جەەكتە توقتوپ قالدى. تورۇايعىر سۇۇدان سۉزۉپ ۅتۉپ جەەككە چىققاندا جارالۇۇ قاراعۇل شىپىرىلىپ سۇۇدا قالدى دا، تورۇايعىردىن بوش كەتكەنىن قاراڭعىدا بايقاباي المامبەت قۇل قۇتۇلۇپ كەتتى دەپ ۅكۉنۉپ قايرا تارتتى.


قۇۇعۇن — «چوڭ قازاتقا» تااندىق سوعۇشتۇق ەپئزوتدوردۇن باشتالىشى، وقۇيالاردىن تەرەڭدەپ، تاتاالدانىشى. ارتتان قۇۇعۇن كەلگەنچە ماناس مەنەن چۇباققا امان جەتىپ الساق بولوت ەلە — دەپ ەكى بااتىر كۅپ جىلقىنى ايداپ قاتۇۇ جۅنۅشتۉ. ۉستۉندۅ ەەسى جوق تورۇايعىر قوڭۇرباي جاتقان چاتىردىن تۇشۇنا بارىپ وقۇرانىپ، جەر چاپچىيت. سىرتقا چىعىپ چامبىل الا چاڭ بولعون، ەەسى جوق ايعىردى كۅرۉپ، قوڭۇرباي جوو مالدى العانىن بئلدى. كەنتكە كەلىپ قوڭعۇروو ۇرۇپ، قولۇنا قابار بەرىپ، توقسون مئڭ قول الىپ، قالعانىڭ ارتتان كەلە بەرگىلە دەپ، قوڭۇرباي الامانداپ قۇۇعۇنعا جۅنۅدۉ. بازاڭ توونۇن ويۇنداعى مارالدى-سۇۇنۇن بويۇندا قالعان ماناس مەنەن چۇباق بەەجىنگە كىرمەك بولعون ەكى بااتىردى ەكى كۉن، ەكى تۉن كۉتۉپ زارىعىشتى. سەن تەتىگى كۅرۉنگۅن جونچوعو بارىپ جولدۇ قارا، جوو كۅرۉنسۅ قابار بەر، مەن بئرتكە چىرم ەتىپ الايىن دەپ چۇباقتى جۅنۅتۉپ جىبەرىپ، ماناس قىرچىندى قىيراي جازدانىپ ۇيقۇعا كىرەت. كۅپ قولۇ مەنەن جىلقىنىن سۉردۅۅنۉنۅ سالىپ قاتۇۇ كەلاتقان قوڭۇربايدىن قاراانى كۅرۉنگۅندۅ سىرعاقتى الدىعا جىبەرىپ ۅزۉ قامىشتىن اراسىنا كىرىپ اڭدىپ قالعان المامبەت قوڭۇرباي تاق تۇشۇنا كەلگەندە قاچىرىپ چىعىپ نايزا سالعاندا، تىگى قايرا قاچات. انى جارادار قىلىپ، قۇۇپ باراتقان المامبەتكە مۇرادىل بەت كەلىپ، قوڭۇربايدى قويو بەرگەن المامبەت مۇرادىلدى اتتان سايىپ تۉشۉردۉ. كۅپ قولدۇن جاقىن كىرىپ كەلگەنىن كۅرگۅن المامبەت ئت ۇرۇشۇن سالىپ، جىلقىنىن ارتىنان جۅنۅدۉ. المامبەتتى قۇۇپ باراتقان ۇشاڭدى جول قاراپ جۉرگۅن چۇباق تۇۇراسىنان قاچىرىپ چىعىپ كۅمۅ قويۇپ كەتتى. ۇلام بئرى قاچىمىش بولۇپ، ەكىنچىسى بۇيعات جەردەن توسۇپ تۇرۇپ تۇشۇنا كەلگەن دۇشماندى كۅمۅ قويۇپ وتۇرۇپ بااتىرلار بوز-سەڭىرگە چەيىن بارىشتى. المامبەت مەنەن سىرعاق بوزسەڭىردىن قىياسىنان توسۇپ كەلگەن جوونۇ مىلتىقتىن وعۇنا الىپ، قۇۇعۇندۇ بۇۇپ توقتوتۇپ قالىشتى. ماناسقا قابار بەرمەك بولۇپ چۇباق اشىپ-شاشىپ كەلىپ، ۇقتاپ جاتقان ماناستى ويعوتسو، ال تاقىر ويعونبويت، تىكەسىنەن تۇرعۇزۇپ تۇرۇپ، قويو بەرسە شالاق ەتىپ جىعىلات، ۅلۉپ قالعان عو دەسە قوڭۇرۇعۇ باش جارىپ ۇقتاپ جاتات. ايلاسى كەتكەن چۇباق اقولپوقتۇن ەتەگىن تۉرۉپ قويۇپ، اتىنا مىنىپ قاچىرىپ كەلىپ ماناستى نايزا مەنەن جوون سانعا سايدى. نايزا كىرگەن جەرىن چاپچىپ الىپ، وشوندو اراڭ ويعونعون ماناس قۇلجۇڭداعان چۇناق، بۇل ەمنەڭ ؟  — دەيت چۇباققا. شاشقان چۇباق ەسەپسئز كۅپ جوو قاپتاپ كەلە جاتقانىن ايتسا، «...جوو بولسو نەتەربئز، جولۇڭ بولعۇر، ىيلابا، ۇرۇشا-ۇرۇشا چىعىپ كەتەربئز»، — ۇرۇشپاي جۉرگۅن جوو باربى، اعا ەمنە مىنچالىق الاپتايسىڭ! — دەپ ماناس كەبەلبەيت. ماناستىن ەردىگىنە چەكسئز ىراازى بولعون چۇباق ۅزۉ دا قايراتتانات. ماناس سوعۇشقا كىرىپ، قاپتاعان قالىڭ جوونۇن الدىن قايرا جاپىردى. المامبەت تەز جەتىپ قولعو قابار بەر دەپ سىرعاقتى جۅنۅتتۉ.


سىرعاقتىن قوشۇنعا قابار بەرگەنى — سيۇجەتتىن ۅنۉگۉشۉندۅگۉ ماانئلۉۉ بۇتاقتاردىن بئرى، وقۇيالاردىن تاتاالدانىشىنداعى ورچۇندۇۇ تۉيۉن. چالعىنعا كەتكەن بااتىرلاردان قابار كەچىككەنگە قاباتىر بولۇپ، قاروول قاراپ جۉرگۅن باقاي قاتۇۇ كەلاتقان سىرعاقتى الىستان ەلە كۅرۉپ، الدىنان توسۇپ تۇرسا بايقاباي ۅتۉپ باراتات. قىيقىرسا ۇقپايت. «بۇل مىنچا ەمنەنى كۅرگۅن» دەپ اچۇۇلانعان باقاي بوزجورعوعو قامچى ۇرۇپ، سىرعاقتى قۇۇپ جەتىپ نايزانىن تۉپۅگۉنۅن قارماپ، تۉبۉ مەنەن قاپتالعا قويۇپ قالات. اتتان ۇچۇپ كەتە جازداعان سىرعاق ات جالداپ اراڭ توقتولۇپ، قايدان جەتكەن جوو بولۇپ كەتتى دەگەن وي مەنەن نايزانى ۇلاي قىلچايىپ قاراسا، اباسى باقاي. شاشقان سىرعاقتىن ووزۇنا «ابا، ابا!» — دەگەندەن باشقا سۅز كىربەي الاقتايت. اچۇۇسۇ وعو بەتەر كەلگەن باقاي ەساقىلىڭ قايدا، سەنىن ؟ ! ابادان باشقا سۅزۉڭ جوقپۇ ؟  — دەپ ورويدون ارى قامچى مەنەن سالىپ قالدى. ەكۅۅ ال جەرگە توقتوپ، ەسىنە كەلگەن سىرعاقتان ۉچ بااتىردىن قىزىل ۅرتتۉن ىچىندە قالعانىن ۇققان باقاي: بااتىرلار جوونۇن قۇرچووسۇندا قالدى دەپ الاڭداپ جەتىپ بارساڭ، اراڭ تۇرعان التى قان كۅڭتۅرۉلۅ قايرا جۅنۅبۅيبۉ ؟  اندان كۅرۅ قىتايدىن كۅپ جىلقىسىن تئيىپ الدىق، قۇۇعۇن كەلبەدى، كەلىپ ولجوسۇن بۅلۉپ السىن دەپ سئلەرگە قابارعا كەلدئم — دەپ ايتىپ بار دەپ ۉيرۅتۉپ، سىرعاقتىن ۉستۉ-باشىن كۉبۉنتۉپ، جۇۇنتۇپ-تازالانتىپ الىپ، شاشپاعان بولۇپ، جاي باستىرىپ قوشۇنعا كەلئشتى. ولجو السىن دەگەندى ۇققان قول جاپىرت اتتانىپ، جۅنۅپ قالىشات.


كۅل-كەچۉۉدۅگۉ قارماش — سيۇجەتتىن تاتاالدانىشىنداعى ۅزۉنچۅ بۇتاق. قىتايدىن قولۇن توسۇپ ۇرۇشۇپ جۉرگۅن ماناس قوڭۇربايدى كۅرۉپ، كۅزدۅگۅنۉم تابىلدى دەپ قۇبانىپ، اتىنا قامچى سالىپ قاچىرىپ قالدى. قوڭۇرباي دا ماناستى بەتتەپ، نايزا سۇنۇپ، ەكۅۅ كەز كەلگەندە ماناستان تۅشكۅ نايزا جەگەن قوڭۇرباي اتتان قۇلاپ تۉشتۉ. قايرا تارتىپ انىن باشىن كەسۉۉگۅ قىلىچ سۇۇرعان ماناسقا بوروونچۇ قول سالىپ، قوڭۇربايدى تاشتاپ بوروونچۇنۇ دا ىرعىتا سايدى. بوروونچۇنۇن باشىن كەسۉۉگۅ بۇياماسىن كەلتىربەي قالىڭ جوو تۇش-تۇشتان قاپتاپ، ۇراان سالىپ تەگەرەكتەپ كەتكەندە جامعىرداي، مۅندۉردۅي جااعان وقتۇن استىندا ەسەپسئز دۇشماندىن اراسىندا جالعىز قالعان ماناس سەستەنىپ، بەت الدىن سۉزۅ قاچىرىپ، جارىپ ۅتۉپ، بۅلۉنۉپ چىعا بەردى. ماناس ئتكەچپەستىن قارا-سۇۇداعى كۅل-كەچۉۉگۅ كىرگەندە ارتىنان كۅپ جوو جەتە كەلىپ، جابىلىپ قول سالىپ، بۇچقاقتاپ العا جىلدىرباي الەك قىلدى. ماناستى اقمالاپ كەلگەن المامبەت مەنەن چۇباق قالىڭ جووعو بوي ۇرۇپ، سوعۇشۇپ، ماناس سۇۇدان ۅتۉپ كەتكەنچە ۇلام قاپتاعانىنىن الدىن توسۇپ، توقتوتۇپ تۇرۇشتۇ. ماناس تىگى جەەككە امان چىققانىن كۅرگۅن المامبەت مەنەن چۇباق سۇۇعا كىرگەندە قارماپ قالماقچى بولعون دۇشمان ۅمۅلۉپ قاپتاپ سۇۇعا قوشو كىردى. مۇنۇ كۅرگۅن ماناس ەكى بااتىردى قۇتقارام دەگەن وي مەنەن سۇۇعا قايرا كىردى، انى كۅرۉپ المامبەت قاتىگۉن تۅرۅ قايرا تارت! — دەپ قىيقىردى. اعا بولبوي جووعو ارالاشقان ماناس كۅل-كەچۉۉنۉ قان قىلىپ، جوونۇن كۅبۉن قىرىپ، المامبەت مەنەن چۇباقتى اجىراتىپ چىقتى. مۇردا تەردەپ، قاتۇۇ قىينالىپ قالعان ايبانبوز مۇزداق سۇۇعا قايرا كىرگەندە ەتى جاشىپ، ىچى كۅۅپ، شايى كەتىپ، سۇۇنۇن شارىنا تۇرۇشتۇق بەرە الباي اعىپ جۅنۅدۉ. انى بايقاعان قوڭۇرباي ارتىنان اقمالاپ بارىپ، سۇۇنۇن قۇۇش جەرىنەن توسۇپ، جاقىن كەلگەندە بەت ماڭدايىنىن ەكى كۅزدۉن ورتوسۇن دالداپ نايزا شئلتەدى. كۅز ايىرباي قاراپ تۇرعان ماناس بەت ماڭداي كەلگەن نايزانى شاپ تۉپۅكتۅن قارماپ توقتوتۇپ قالدى. نايزانىن ۇچۇ ماناستىن قولۇندا، سابى قوڭۇربايدا، ال نارى تۉرتسۅ ماناس اتى مەنەن قالقىپ نارى كەتەت، بەرى تارتسا جەەككە جاقىندايت. ماناستىن سۇۇعا اققانىن كۅرگۅن المامبەت بەركى ۅيۉزگۅ قايرا ۅتۉپ، قوڭۇربايدى قاچىرىپ قول سالدى. انىن جاقىنداپ كىرىپ كەلگەنىن كۅرگۅن قوڭۇرباي نايزاسىن تاشتاي قاچىپ، قولۇنا كىردى. ەكى نايزا ۅڭۅرۉپ، بۇل قىرعىز قىرىلعانبى ؟ ! — دەپ ماناس سۇۇنۇن جەەگىنە جاڭى چىققاندا قوشۇندۇن الدى كەلىپ، سوعۇشقا ارالاشتى. اققۇلانى جەتەلەپ كەلىپ باقاي ماناسقا تارتتى.


چوڭ سوعۇش — «چوڭ قازات» بۅلۉمۉندۅگۉ قۇلمىناتسئيالىق چەكىت، كۉرۅشتۉن چەچۉۉچۉ ۇچۇرۇ. قىرق چورو باش بولعون قالىڭ قوشۇن الامانداپ ات قويۇپ، اتقىچىلدار جاا چويۇپ، مىلتىقتىن ۉنۉ تارسىلداپ، دوول سوعۇپ قارسىلداپ، البارس قىلىچ جارقىلداپ، سااداقتىن وعۇ شارتىلداپ سوعۇشقا كىرئشتى. اققۇلاعا مىنىپ، جوو جاراعى تولۇق قولۇنا تئيگەن ماناستىن قادئمكى بااتىردىق شاڭى كەلىپ، دۇشمانعا سۉرۉ ارتىپ، ارالاپ جووعو كىرگەندە وڭ كۅزۉنۅن وق چىعىپ، سول كۅزۉنۅن چوق چىعىپ، استىنا قارشى كەلگەندىن الىسقىسىن نايزالاپ، جاقىنىرااعىن اچالبارس مەنەن قايسالاپ قىيراتىپ كىردى. ەكى قوشۇۇن بەتتەشىپ، قاندۇۇ چوڭ سوعۇش بولدۇ. ايىعىشقان سوعۇشتا ازۇۇلارىن ارقايتىپ، ات جىعىلىپ سۇلادى، مۇرۇتتارىن سەربەيتىپ، ەر جىعىلىپ قۇلادى. تۇۇ تۉبۉندۅ تۇرۇشۇپ، تۇۇبۇز قاچپاي تۇرات دەپ قۇبات قىلىپ ۇرۇشۇشتۇ. قىرعىن ىچىندە قوڭۇربايدى كۅرگۅن ماناس انى بەتتەدى. قوڭۇر تاقاات قىلباي، قالااسىن كۅزدۅي قاچىپ بەردى. كۅشۅرۅ قۇۇعان ماناس ۇزاتپاي جەتىپ، ارتىنان نايزا سالدى. ەەردەن كۅچۉگۉ قىيشايىپ ەمى اتتان تۉشۅ تۇرعان بولعوندو شااردىن سەپئلىنە جەتىپ، جاشىنان ماشىقتىرىپ كۅندۉم بولعون العارا چەپتەن سەكىرىپ ۅتۉپ قوڭۇرباي قۇتۇلۇپ كەتتى. ۅكۉنگۅن ماناس قايرا تارتتى. تۇۇسۇ جىعىلىپ، بەل بايلاعان بااتىرى قاچىپ، قىتاي قولۇنۇن ۅلگۅنۉنۅن قالعانى شاارىن كۅزدۅي قاچتى. كۅبۉ قولعو تۉشۉپ، ازى قاپقاسىنا كىرىپ قۇتۇلدۇ. جارادار بولعون قوڭۇرباي ەكى جارىم كۉن ەس-ۇچۇن بئلبەي تئلسئز جاتىپ، ۉچۉنچۉ كۉندۅ اراڭ ەسىنە كەلدى.


قىتايلار جەڭئلىپ، ەكى ەل جاراشقانى — «چوڭ قازات» بۅلۉمۉنۉن جىيىنتىق وقۇياسى، سيۇجەتتەگى كۉرۅشتۉن چەچئلئشى. قوڭۇرباي ەسىن جىيعاندان كىيىن قىتايدىن ۇلۇقتارى چوعۇلۇپ، كەڭەش قۇرۇپ، تارتۇۇ تارتىپ جاراشۇۇدان باشقا ارعا جوق دەگەن بۉتۉمگۅ كەلئشتى. قارماشىپ، چابىشقان مەنەن چارقىبىز جەتە تۇرعان ەمەس، ۇرۇشساق قىرعىن تابا تۇرعانبىز، ازىر شاارىبىز قاموودو، جاراشساق دەيبئز — دەپ قات جازىپ، تۇعالىق دەلچۉ اتايىن ۉيرۅتۉلگۅن قۇشتۇن بۇتۇنا بايلاپ، ەسەنقانعا جۅنۅتۉشتۉ. قابار العان ەسەنقان دا جاراشۇۇنۇ تۇۇرا كۅرۉپ، كۅپ تارتۇۇ تارتىپ، ەكى ەل جاراشتى. قازاتقا كەلگەن قوشۇن جاي-جايىنا تارادى. بەلدۉۉ جوونۇ جەڭىپ، ىچ ارا چاتاقتارىن توقتوتۇپ، قىرعىز بەكتەرى ماناستى بەل تۇتۇپ، تىنچ جاتىپ قالىشتى.






كىچى قازات — ەپوستۇن قورۇتۇندۇ بۅلۉمۉ، سالتتىق تۇرۇقتۇۇ وقۇيالاردىن بئرى. بۅلۉم ماناستىن جاقىن جولدوشتورۇ اجال تااپ، ۅزۉ جارادار بولۇپ ەلىنە كەلىپ، ۅلگۅنۉن بايانداعان وقۇيالاردى قامتىيت.


سەمەتەيدىن تۅرۅلۉشۉ — «كىچى چابۇۇلدا» («كىچى قازاتتا») كىرئش بۅلۉمدۉن مئلدەتىن اتقارعان وقۇيا. قىتايلاردى جەڭىپ، كۅپ ولجو مەنەن جەر-جەرىنە قايتىشقاندان كىيىن ماناستىن زوبولوسۇ داعى دا جوعورۇ كۅتۅرۉلۉپ، اعا قارشى چىعىپ، قاياشا ايتار جان قالباي، ىچ ارا چىر-چاتاقتار باسىلىپ، ەل تىنچ جاتىپ قالات. ماناس التىمىش جاشقا چىعات. بالاسىزدىعىنا ارمان قىلىپ، قىرعىزدىن مىقتىلارىن چوعۇلتۇپ مەكەگە بارىپ، قۇدايدان بالا سۇراپ زىيارات قىلىپ كەلمەك بولۇپ كەڭەش سالات. ەل ماناستى وپۇرتالدۇۇ الىس جولعو قىيباي مىقتىلار قىلچاقتاشات. باقاي دۇشمانىبىز كۅپ، بااتىر مەكەگە كەتىپ قالسا چاتاق چىعىپ، ەل بۇزۇلار — دەپ ويلوپ، ماناستى باربا دەيت. قىرعىلچال بۇزۇقۇلۇق قىلىپ، ماناستىن مەكەگە بارىشىن قۇباتتايت. اعا باقاي، تۅشتۉك قارشى چىعىپ، كەڭەشكە قاتىشىپ وتۇرعاندار دا قىرعىلدىن ويۇن جاقتىرىشپايت. باعىش قارىيانىن اقىلى بويۇنچا ماناستىن ايالدارىن چاقىرىپ سۇرايلى، ەگەر بئرۅۅنۉن بويۇندا بار بولسو ماناستى مەكەگە جىبەربەيلى دەگەن بۉتۉمگۅ كەلئشەت. اقىلاي قانىكەيدىن بەش ايلىق بويۇندا بار ەكەنىن بئلدىرەت. ماناس مەكەگە بارباي قالات. قانىكەي ەركەك تۅرۅيت، كۅپ ەل چاقىرىپ، چوڭ توي بەرئلەت. تۅرۅلگۅن بالاعا سەمەتەي دەپ ات قويۇلات.


قوڭۇربايدىن بۇزۇقۇلۇعۇ — «كىچى چابۇۇلدۇن» («كىچى قازات») باشتالىشىنا سەبەپ بولعون وقۇيا. سەمەتەيدىن تۇۇلعانىنا ارنالىپ بەرئلگەن تويدو شىلتوو تااپ چىر چىعارىپ، قىرعىزداردى چااپ الالى دەپ قوڭۇرباي ەلىنە كەڭەش قۇرات. انى ۇعۇپ قالعان المامبەت باقايعا ايتات، الى جەتمەك بەلە، چىر چىقپاسىن، ۇنچۇقپا دەپ باقاي المامبەتتى تىيىپ قويوت. قوڭۇرباي چااپ الام دەپ وپۇزا ايتقانىن ۇققان ماناس اتتانماق بولۇپ ەلىنە بۇيرۇق بەرگەندە، ۉيۉڭۅ كەلگەن مەيمانىڭا قول سالعانىڭ تۇۇرا بولبويت دەپ انى قوشوي تىيات. قىتايلار قوڭۇربايدىن چوعوول سۅزدۅرۉ جانا ارام وي اراكەتى ۉچۉن كەچىرئم سۇراشىپ، قىزدان تارتۇۇ تارتالى، چىر چىقپاسىن دەپ سۇرانىشات. تۅشتۉكتۉن سۇنۇشۇ بويۇنچا تارتۇۇعا المامبەت جاقتىرعان ەسەنقاندىن قىزى مىسقالدى سۇراشات. قىتايلاردى ىراازى قىلىش ۉچۉن قىزدىن قالىڭىنا كۅپ دۉنۉيۅ، مال بەرئشەت. توي تىنچ تاراپ، ەكى ەلدىن اراسى تىنچىيت.


رادلوۋ جازىپ العان ۋاريانتتا مىنداي وقۇيا جوق. ساياقباي قارالاييەۋدىن ۋاريانتىندا چەت-بەەجىنگە ماناس قان بولعوندون كىيىن قوڭۇرباي تۉپبەەجىندەگى قارىقانعا قاچىپ بارات. قارىقان ماناستىن بەەجىنگە التى اي قان بولورۇ داڭزاعا ەچاق جازىلعانىن، قىرعىزدىن بااتىرىنىن اجالى ايبالتادان ەكەنىن ايتىپ، اتايى ايبالتا جاساتات. ايبالتانى الىپ، ىعىن تااپ ماناستى جايلاش ۉچۉن قوڭۇرباي چەت-بەەجىنگە جاشىرىن قايتات. قىتايلاردىن جەڭئلىپ، ماناستىن چەت-بەەجىنگە قان بولعونۇن سۉيۉنچۉلۅپ بارعان شۇۇتۇدان ۇعۇپ قانىكەي: تەز قايت، قىتايدا تۇرساڭ بااتىردىن باارىن الدىراسىڭ، ۅزۉڭ دا سوو بولبويسۇڭ! — دەپ قات جازىپ، شۇۇتۇنۇ قايرا جۅنۅتۅت. ال بەەجىنگە جەتە بەرەردە اڭدىپ جۉرگۅن قوڭۇربايعا قابىلىپ، چوڭ سۇۇنۇ مىنىپ كەلاتقان تايبۇۇرۇل مەنەن اتتاتىپ ۅتكۅندۅ قانىكەيدىن قاتى سۇۇعا تۉشۉپ قالات. شۇۇتۇنۇن تەز كەلسىن دەدى — دەگەن سۅزۉنۅ ماناس انچا ماانى بەربەيت. جەتى قاندىن ەلىن چوعۇلتۇپ، قايتۇۇعا ۇرۇقسات بەرەت. قايتقان ەل مەنەن قوشو باقاي دا بۇرۇلچا مەنەن بئرمىسقالدى تالاسقا كۅچۉرۉپ كەتەت. قوشوي، تۅشتۉك باش بولۇپ قازاتقا كەلگەن قوشۇندۇن كۅبۉ قايتات. مۇسۇلمان بولۇمۇش بولۇپ الداپ ماناسقا اشپوزچۇ بولۇپ جۉرگۅن شۇيقۇچۇ دەگەن قىتاي ماناستىن جاتقان-تۇرعانىن، ەمنە قىلعانىن بۉت قاتقا سالىپ جۉرۉپ، قىرعىزداردىن باشقى بااتىرىن ەرتەڭ مەنەن ىچ كىيئمچەن، چەپكەنىن جەلبەگەي جامىنىپ، داارات الىپ، مۇنارعا چىعىپ اسان چاقىرعان ۇچۇردا عانا ۅلتۉرۉۉگۅ بولو تۇرعانىن قوڭۇربايعا بئلدىرەت. قوڭۇرباي اڭدىپ جۉرۉپ جوو كىيئمسئز، بەيقاپار اسان چاقىرۇۇعا قامدانىپ جاتقان ماناستى ارقاسىنان كەلىپ اتايى جاسالعان ايبالتا مەنەن شئلىگە چابات. ماناستىن ەسى ووپ جىعىلات. وشول كۉنۉ قاروولدو تۇرۇپ كۅزۉ ئلىنىپ كەتكەن اجىباي ويعونۇپ، قاچىپ بارا جاتقان قوڭۇربايدى قۇۇپ جەتىپ، نايزا سايىپ جارادار قىلات. ۇۇعا سۇعارىلعان بالتانىن ۇۇسۇ دەنەسىنە تاراپ، جاراسى قابىلداپ، قاتۇۇ وورۇعان ماناستى المامبەت ۅزۉ دارىلاپ، دەنەدەگى ۇۇنۇ تاراتتىرىپ، قادئمكىدەي ايىقتىرىپ، جانىنا نەچە مئڭ قول قوشۇپ، تالاسقا بارىپ، بالاڭدى كۅر — دەپ اتتانتات. بئر نەچە كۉن جول جۉرۉپ بەەجىندەن ۇزاعاندان كىيىن ماناس باشىنا بالتا تئيگەندە قورقۇپ قاچىپ كەتتى دەگەن سۅزگۅ قالبايىن دەپ نامىس قىلىپ، جانىنداعىلارعا توقتووعو بۇيرۇق بەرەت. تاشتان تەگەرەتە چەپ قارماپ، تۇش-تۇشقا قاروول قويۇپ، وشول جەرگە جاتىپ قالىشات.


قوڭۇربايدىن قىرعىزدارعا قول سالىشى — «كىچى چابۇۇل» («كىچى قازات») بۅلۉمۉندۅگۉ وقۇيالاردىن چەچۉۉچۉ ۇچۇرۇ. ماناستىن مەكەگە كەتكەنىن ۇققان قوڭۇرباي قىرعىزداردى چااپ الماق بولۇپ اتتانات. مىسقالدان قات العان باقاي قىتايلاردىن دۇشماندىق ويۇن بئلىپ، جاقىن كۅچۉپ كەلىپ الدىق (ەل ماناس مەكەگە كەتەردەن مۇردا ەلە التايعا كۅچۉپ كەلگەن)، بەيقاپار جاتىپ الدىرىپ قويبويلۇ دەپ قىرق جىگىتكە كەلىپ كەڭەشىپ، قول جىيىپ قامدانىشات. قىتايلاردىن قابارىن ۇققان ەل ۉركۅت. مەكەدەن قايرا كەلە جاتقان ماناس ۉرقكۅن ەلدىن الدىنان چىعات. ابىكە باشتاعان قىرعىزدىن قولۇ ازدىق قىلىپ، تاقات بەرە الباي قاچقانى تۇرعاندا ماناس كەلىپ، سوعۇشقا ارالاشات. قاتۇۇ سوعۇش بولۇپ، قىتايدان ۅتۅ كۅپ ادام قىرعىنعا ۇچۇرايت. مىسقال ادام جىبەرىپ، المامبەتتى چاقىرتىپ، اتاسىنان ۉچ اي سوعۇشتۇ توقتوتو تۇرۇۇنۇ سۇرانات. سوعۇش توقتوپ، مىسقال المامبەتكە جولۇعات.


بااتىرلاردىن قۇرمان بولۇپ، اققۇلانىن وققو ۇچۇشۇ — بۅلۉمدۅگۉ وقۇيالاردىن جانا جالپى ەلە ەپوستۇن سيۇجەتىنىن چەچئلۉۉگۅ بەت الىشى. ۉچ اي مۅۅنۅت بۉتۉپ، سوعۇش قايرا باشتالات. قاندۇۇ قارماشتا المامبەت، سىرعاق، چۇباق وققو ۇچات. اققۇلاعا زامبئرەكتىن وعۇ تئيىپ، ماناس جۅۅ قالات. جۅۅ قالعان ماناستى اڭدووستون كەلىپ قوڭۇرباي ايبالتا مەنەن شئلىگە چابات. توقتۇق دەگەن قىتاي مەرگەنى ماناستى اتقانى جاتقانىن كۅرۉپ جولوي توقتوتۇۇعا اراكەت قىلات. اندان جازعانعان مەرگەن جازا اتىپ، جاانىن وعۇ وڭ چەكەسىنە تىيەت. قىرعىزدارعا جان تارتقان جولوي ماناس جارادار بولعونۇن كۅرۉپ، قارا قالماق مانجۇلارىن الىپ، سوعۇشتۇ تاشتاپ كەتەت. سوعۇشتا قىتاي مەنەن قىرعىزدار عانا قالىپ، قارماش باساڭدايت. جارادار ماناستى ەلگە الىپ كەلئشەت.


ماناستىن ۅلۉمۉ، كۉمبۅز سالدىرۇۇ — ەپوستۇن جىيىنتىق وقۇياسى.


ماناس ەلى، بااتىرلار مەنەن قوشتوشوت. بالاسىنىن جاش قالعانىنا ارمان قىلات. ماناس ۅلۉپ قانىكەي قوشوق ايتات. ۉرۉمچۉ شاارىنا جاقىن باياندىنىن تالااسىنداعى قۇم-ارىق دەگەن جەرگە ماناستىن سۅۅگۉن قويۇپ كۉمبۅز سالىشات.


جالپى ەلە كىچى چابۇۇل (كىچى قازات)، ايرىقچا ەپوستۇن قورۇتۇندۇ مۉنۅزدۅگۉ وقۇيالارى ساعىمباي وروزباقوۋدۇن ۋاريانتىندا قىسقا، ۉستۉرت عانا ايتىلعان. رادلوۋ جازىپ العان ۋاريانتتا ماناستىن ۅلۉمۉ «سەمەتەيدىن تۇۇلعانى» دەگەن تەما مەنەن بەرئلگەن بۅلۉمدۉن كىرئشۉۉسۉ قاتارى باياندالات. مىندا ماناستىن سوعۇشتا جارادار بولعونۇ ەسكەرئلبەيت، تەسكەرىسىنچە «اققۇلا ارىعان ەكەن، ماناس قان قارىعان ەكەن» دەلىپ بااتىر قارىلىعى جەتكەندە ۅز اجالىنان ۅلگۅنۉ بەرئلەت. قانىكەيدىن جەتى ايلىق بويۇندا بار كەزدە وورۇپ جاتقان ماناس چورولورۇن چاقىرىپ، كۅزۉم ۅتۉپ بارا جاتات، ارتىمدا قالا تۇرعان بالا جاش، جاردام بەرە جۉرگۉلۅ — دەپ كەرەەزىن ايتىپ، دۉينۅدۅن ۅتۅت. ماناستىن سۅۅگۉن تالاستىن بويۇنداعى سۇلپۇقورعو قويعون دەلەت. كۉمبۅز سالدىرۇۇ ەسكەرئلبەيت. ساياقباي قارالاييەۋدىن ۋاريانتىندا قانىكەي مۇزداقتىن باشى مۇز-جايلووعو كۅچۉپ سالقىنعا قونۇپ، شۇۇتۇنۇ جىبەرىپ مىسىر مەنەن باعداتتان ۉپۉ، اپى دەگەن دارىلاردى الدىرىپ، ماناستىن شئلىسىندەگى جاراسىنا جااپ، قىرما قىزىل دارىنى ىچىنەن بەرىپ دارىلايت. ماناس قادامكىسىندەي بولۇپ ايىعىپ، قايرا كەلىپ، تالاسقا قونۇپ، ەل باشقارىپ تۇرات. المامبەتتىن سۅۅگۉ جۉكتۅلگۅن سارالا كەلىپ، سۅۅكتۉ ات-باشىداعى چەچ-دۅبۅگۅ الىپ بارىپ قويۇشات. وشوندون قايرا كەلىپ، قاتۇۇ قاپالانىپ المامبەتتىن ۉيۉنۅ ۅكۉرۉپ تۉشكۅن ماناس مەە ارالاش سارى زئل قۇسۇپ، ەسى ووپ جىعىلات. قوڭۇربايدىن نايزاسى تئيگەن بەلىندەگى جاراسىنىن ووزۇ بۉتۉپ قالعاندىقتان ەلەس الباي قانىكەيگە ايتقان ەمەس ەكەن. بااتىردىن بەلىندەگى جاراسىن بئلبەي قالعانىنا قاتۇۇ قايعىرعان قانىكەي تىنتە مەنەن جارانىن ووزۇن اچىپ كۅرسۅ ووزۇ جىمىيىپ بۉتكۅن مەنەن نارى جاعى زئلدەپ، قىر ارقانىن جۉلۉنۉن چىرئتىپ جىبەرىپتىر. ماناستىن وڭولۇپ ۅۅدۅ بولبوسۇن تۉشۉنگۅن قانىكەي بااتىرعا كەرەەزىڭدى ايت ؟  — دەپ ۅتۉندۉ. مەن ۅلسۅم اتاڭ تەمىرقاندىقىنا قاچىپ بارىپ، سەمەتەيدى بئر تۇۇعانىڭ ىس مايىلعا باقتىر، ون ەكىگە چىققاندا ەلدىن قابارىن ۇعۇز، باقايعا كەڭەشىپ سۅۅگۉمدۉ ەچ كىمگە بئلگىزبەي جاشىرىن قوي، قوشوي، تۅشتۉك سايقال، كۅكبۅرۉلۅرگۅ قابار بەر — دەپ ماناس كەرەەزىن ايتات. قانىكەي تايبۇۇرۇلدۇ مىنگىزىپ اجىبايدى قابارعا جۅنۅتتۉ. اجىباي جولدون ماناستىقىنا كەلاتقان ۇرۇمقان ۇۇلۇ كۅكبۅرۉگۅ جولۇعات. اياش اتاما ۅزۉم قىزمات قىلام دەپ انىن ۇۇلۇ ون ەكى جاشتاعى قويوناالى دا كەلەت. اجىبايدىن چاقىرىعىنا كەلبەي قويعون سايقالدى قويوناالى ۅزۉ بارىپ الىپ كەلەت. ەل مەنەن، كەلگەن بااتىرلار، قىرق چوروسۇ مەنەن قوشتوشۇپ ماناس كۅز جۇمات. قانىكەي مۇرداتادان ەلە كۉمبۅز سالدىرىپ، سۅۅگۉن قويۇۇ ۉچۉن ەچكىلىكتىن قارا زووعو جاشىرىن جاي دايارداتات. ماناستىن سۅۅگۉن وشول جاشىرىن جايعا قويۇپ، كۉمبۅزگۅ تەرەكتەن چابىلعان كەپتى كۅمۉشۅت. قوشوي، تۅشتۉك باش بولۇپ ەمدىگى جىلى كەلىپ ماناسقا اش بەرەلى دەپ ۇبادالاشىپ، ەل تارايت. بەلگىلۉۉ ماناسچىلاردىن ۋاريانتتارىندا بۇل وقۇيا ساياقباي قارالاييەۋدىن ۋاريانتىنا جاقىن ايتىلات. باعىش سازانوۋدۇن ۋاريانتى مەنەن تمۋدا ماناسقا اش بەرئلگەنى ايتىلىپ، باعىشتا اش ماناس وورۇپ جاتقاندا ەلە بەرئلەت. س. مۇساييەۋ
« سەمەتەي »  ەپوسۇ بويۇنچا قونسپەكت
قانىكەيدىن سەمەتەيدى بۇقارعا الىپ قاچىشى،تايتورۇنۇ چاپقانى،سەمەتەيدىن تالاسقا قايرا قايتقانى
(ماناس 52 جاشىندا قازا بت)
ماناس ۅلگۅنۉنۅ 40كۉن بولو ەلەكتە جاقىپ 6 ۇۇلۇن چاقىرىپابىكە،كۅبۅش،ادىباي،كۅلباي،چىيبىت،قوچقور)
-اعا ۅلگۅندۅ ىنىگە جەڭە كەرەك بولۇچۇ،باقاي تەكەچىنىن ورمونبەگىنە قانىكەيدى 6000 جامبى،1000قۇندۇزعا باالاپ ساتقانى جاتىپتىر.التى ارام،اراق ىچپەي،تاش ىچكىلە،بئرۅۅڭۅر الساڭار بولبويبۇ.
اندا كۅبۅش:
-تىيەم دەسە ،نىكە قىيىپ الالى،تئيبەيم دەسە،داڭعىتتارعا جارالىق.
وشوندو شۇۇتۇ:
-قىرقتىن باشى قىرعىلچال،ويلونچۇ،اتسىزدى اتتۇۇ،ۉيسۉزدۉ ۉيلۉۉ،ايالسىزدى ايالدۇۇ قىلعان ماناس ەمەسپى!قانتىپ تۇزۇنا قارا سانايبىز ؟ ۇۇلۇنا قانتىپ تىيەبئز ؟ وردوعو قانتىپ كىرەبئز ؟
اندا كۅبۅش:
-قاچان دا بولسو قىرق چوچقو، » قىزىردۇۇ ماناس شەرئم »  دەپ تۇراسىڭار،ازىر قىرعىلچال مەنەن تازبايمات،قانىكەيگە باراسىڭار.ەگەر تئل الباسا داڭعىتتارعا جاردىراسىڭار.
ۅكۉرۉپ كىرىپ بارعان تازبايمات مەنەن قىرعىلچالعا قانىكەي:
-ارستانىمدىن بارىندا ومبۇنۇ بۇزۇپ ولجو الدىڭ.قىرق جەردەن چوعۇلۇپ كەلىپ ،قىزىرلۇۇ قىيىن زوو بولدۇڭ.ەمى بولسو بۇزۇقتۇ سالعانى تۇراسىنار.
وشول كەزدە اقىلاي كۅشۅگۅسۉن قىيعاچ اچىپ قارايت.قىرعىلچال اعا:
-كۅبۅش ساعا كەپ ايتتى،اعا كۉيۅۅگۅ چىعۇۇعا ماقۇلسۇنبۇ ؟ -دەيت.
اندا اقىلاي:-ووبا،ال ۇۇلعا تئيبەس ايالدىن جەتى اتاسى قااپىر،-دەپ ماقۇلدۇعۇن بئلدىرەت.ال ەمى قانىكەي:-قىرق كۉن بولو ەلەكتە ،قاادا قىلىپ اشىن بەرە ەلەكتە شورعو مالىنعان مەنىن ماڭداي سۅۅگۇم قايقىرااق،بااتىردىن كۅزۉ ۅتكۅن سوڭ ،مەنىن قۇن كۅرۅرۉم تايقىرااق.اي قاراڭعى بولعوندو كۉن ۇشۇنداي ەكەن عو ؟ !كۅكبۅرۉ بولۇپ سۉيرۅتۉپ ،ئتتەرگە تئيچۉ مەن بەلەم ؟ پادىشامدىن بارىندا جاقشىلىق عانا كۅردۉڭ،قىرقتىن باشى قىرعىلچال،سەنى قۇدايلاشقان انت ۇرسۇن!-دەپ قانىكەي (كەزىندە ماناس 6 تورپوق،4 تايعا ساتىپ العان اقتىنتە مەنەن )قىرعىلچال مەنەن تازبايماتتى كۅزدۅي چۇرقاپ،قىرعىلچالدىن قۇيرۇعۇن بۅلۅ چاپتى،قوشوق قوشقون 60 ايال چىرقىراپ قاچتى.تازبايماتتىن وڭ دالىسىن ويۇپ ۅتتۉ ،قابىرعادان ەكۅۅنۉ سويۇپ ۅتتۉ اقتىنتە من.قىرعىلچال من تازبايمات قىزىل الا قان بولۇپ سۇرقىزىل مەنەن كەرتەلكىگە مىنىپ قاچىپ بارىپ ،ابىكە،كۅبۅش حانىنا بايانداشتى.وشوندو التى ارام شەرتتەشىپ،قانىكەيدىن وردوسۇن چااپ،ۅزۉن ايالدىققا الۇۇعا جۅنۅيت.
قىرق چورونۇن ىچىنەن ىراماندىن ىرچىۇۇلۇ عانا :-ارادان 40 قۇن دا ۅتۅ ەلەك.كەزىندە ماناس اتسىزدى اتتۇۇ،توندۇۇ،ايالدۇۇ قىلعان،قانىكەيدىن سىيىن كۅپ كۅردۉك،ەمى قانتىپ وردونۇ تالايبىز ؟ ايال بولسو دا جەنەبئزدى ۅزۉبۉزگۅ قىراان قىلىپ الالىق.سەمەتەي 12 گە چىققاندا بەەجىندەن ماناستىن كەگىن قۇۇيلۇق،-دەيت.ا 40 چورو ماقۇل بولبوي كۅبۅش حانعا قوشۇلۇپ كەتئشەت،ىرچىۇۇل اتاسىنىن شاارىنا قاچىپ قۇتۇلات.
قانىكەيدىن ئينىندە 6 اي مۇرۇن بولچۇ نەرسەنى ايتىپ تۇرچۇ جىلاڭاچ بالا بار ەلە،ال بولوچوقتۇ بۇت ايتىپ قوەت،قانىكەي دايار تۇرات.
60 ايال وتۇرعان ۅرگۅۅگۅ اقتىنتەنى الىپ كىرەت،60 ايال چىرقىراپ قاچات.وشوندو قانىكەي اقىلايعا:-سەن بااتىر ۅلگۅنۇنۅ 40 قۇن بولو ەلەكتە پەيئلىڭدى بۇزدۇڭ،بايبىچە ايال دەپ سەنى كىم ايتات ؟ بار ەمى،ماقساتىنا جەت!-دەپ 60 قوشوقچۇ من قوشو اقىلايدى قۇۇپ چىعات.
چىيىردىعا ايتات:-ەنەكە،ايكۅلدۅن قالعان بالانى الىپ الىسىرااق قاچىڭىز.اندا چىيىردى:-ماعا ەچ كىم تىيە البايت.قانىكەي:-قاتىگۉن ەنە،نە دەپ تۇراسىن ؟ التى ارام ماناس ۅلگۅن سوڭ سەنى كۅزگۅ ئلبەيت،تەزىرەەك قاچىڭىز ،-دەيت.چىيىردى سەمەتەيدى الىپ قاچات.چارچاعاندا قايىپچىنىن قارا-ۉڭقۇرۉنۅ ەس الات.ماناس ۅلگۅن سوڭ قانتىپ جاشايم دەپ،شامشارىن سۇۇرۇپ چىعىپ ۅزۉن-ۅزۉ ۅلتۇرمۅك بولوت.سەمەتەي شامشاردى قارماپ توسقوول بولوت دا،بارباقتاپ كۉلۅت.چىيىردى بالاعا بەرەەر تاماق تاپپاي،شالاق ەتىپ ەستەن تانات.
ا قانىكەي 32 جاشىندا جەسىر قالات.قىزماتچىسى قارا كۉڭگۅ قايرىلات:-كەل،ۇۇلۇڭ جووبۇزاردى بەر،بەشىككە بۅلۅيۉن،ۉستۉنۅ وق ۅتپۅس اقولپوق توندۇ جابايىن،تاڭ اتقىچا التى ايلانىپ ەمئزەم.ماناس تىرۉۉسۉندۅ  « جووبۇزاردى سەمەتەيگە جولدوش بولسۇن،ەكۅۅ بئرگە قازاتقا چىقسىن  « دەپ نىيەت قىلعان.سەبەبى ەكۅۅ بئر كۉندۅ تۅرۅلگۅن،- دەپ تۉشۉندۇرۅت.اندا قارا كۉڭ:-قارا بەت،ۇۇلۇمدۇ بەربەيم،-دەپ دولۇلانات.قانىكەي قارا كۉڭدۉ اقتىندە من ۅلتۉرۅت.جووبۇزاردى الىپ بەشىككە بۅلۅدۉ،اياعىن چىلق دئلدەگە ورودۇ.بالانى الىپ تەمىرقان كۅزدۅي قاچۇۇعا،سەمەتەيگە تۇبۅلۉك دوس قىلىپ بەرۉۉگۅ نىيەتتەندى.بئروق وردودون قاچىپ چىققىچا  « قوبۅشتۅپ »  ۇراان چاقىرىپ قىرق چورو كىرىپ كەلەت.الاردىن اراسىندا تەلقىزىل مىنگەن بايچورو (ماناس من بايچورو اعا-ىنىنىن ۇۇلۇ ەلە) » ماناستاپ »  ۇراان چاقىرات،انتكەنى كۅبۅشتۉن ارام نىيەتىن بئلبەيت.قالعان 40 چورو  « كۅبۅشتۅپ »  ۇراان چاقىرىپ بايچورونۇ توقموقتوپ جاتىپ قالىشات.بئروق ال : « ماناس بارىندا قانداي ەل ەلەك،انجئيان بئزگە سالىق تۅلۅپ تۇرعان،ا ازىر الار جىلقى تئيىپ كەتئشەت،سالىق تۅلۅمۅك مىنداي تۇرسۇن.ماناس بەەجىندى 6 اي باشقاردى بۇرۇلچا،بئرمىسقال سىياقتۇۇ قىزداردى كەلىن قىلىپ الدىق،جانىمدى قىيبا،ابالار،ماناسقا مەنىن ويۇم تۉز بولعون،مىنداي جامان ئشكە  « ،- دەپ 40 چورونۇ سۅزگۅ ئيىكتىردى.
انعىچا چاڭ ىزعىپ،6 ارام وردوعو كىرىپ،بايلىقتى بۅلۇپ الىشات.كۅبۅش:-سەن ەمنە ۇۇلۇڭدۇ قولقو قىلاسىن،بئزگە قۇيۅۅگۅ چىققىڭ كەلبەي،تەكەچىنىن ورمومبەگىنە قۇيۅۅگۅ چىققىن كەلەت ،-دەپ قانىكەيدى چااپ جىعا چابات،ۅجوق –وجۅك قان كەتەت،باشىن چااپ سالاردا ۉزۇقتۅي قالپاق ەر شۇۇتۇ:-قوي،كۅبۅش،حان ەكەنىڭ چىن بولسو،قاتىندىن باشىن قانتىپ كەسەسىڭ ؟ -دەپ كەپكە جىعات.جووبۇزاردى سەمەتەي دەپ ويلوپ كۅبۅش ەكىگە بۅلۅ چااپ تاشتاي.وشەنتىپ قانىكەي قىيراعان وردودو ەسى ووپ جىعىلات،كۉن شاشكە بولعون ۇباتقا ەسىنە كەلدى.ەمچەگىن جارا چاپتىرىپ،اي دالىسىنان قان كەتىپ ، اراڭ باش كۅتۅرسۅ،قازىنا ساقتالعان قارا-ۉنكۉر بوش قالىپتىر،ماناستىن التىن كىلەم جابىلعان زور مەچئتىن سۇۇ جايىلتىپ ۇراتىپ،تال-تەرەكتى سۇلاتىپتىر.قانىكەي ۅلۅيۉن دەپ ۅلۅ الباي،تالاستىن چەتىندە جايعاشقان حان ماناستىن قورعونچوسۇنا بارىپ چورولوردۇ جوقتويت.
(المامبەتتىن سىر باراڭىن،ماناستىن اقكەلتەسىن،اقولپوعۇن تابا البايت)
استىعا سالسا اق جولتوي،
ارقاعا جۉرسۅ سان قولدوي
قاپئلەتتەن سۅز تاپقان،
قاراڭعىدا كۅز تاپقان.(باقاي)
ايسارالا ات مىنگەن،
تۇپۅگۉ جوق نايزا العان،
جانىنا جالاڭ قىلىچ بايلانعان
ازئز حاندان المامبەت
ۇزۇن بويلۇۇ،كەڭ دالى
قارا بولوت قىرعاعى
الىشسا ادامدىن الى جەتپەگەن،
بۅرۉنۇن تئشى ۅتپۅگۅن
اقبالتانىن چۇباعى.
اتقا جەڭئل،تايعا چاق،
چىقاناقتاپ تىنچ الباس.
چىرىم ەتىپ ۇيقۇ الباس.
ۇيقۇسۇ جوق،جولعو ساق،
ۇلاق قاندىن سىرعاعى.


قانىكەي توبۅگۅ چاچىن تۉيۇپ،ماناستان قالعان بۅرقتۉ كىيىپ،اس ماندان تۉشكۅن بوز كىسەنى بەلگە قىنادى.ماناستىن كۉمبۅزۉنۅ كىرىپ ىيلاپ كۅزۉ ئلىنىپ كەتەت،اق ساقال دۇبانا قانىكەيگە قايرات ايتىپ،چىيىردى من ۇۇلۇن كۅرۅۅرۉن ايتات.كۅزۉن اچات.انعىچا چىيىردى سەمەتەيدى كۅتۅرۇپ كەلىپ قالات دا،تەمىرقان كۅزدۅي قاچالى دەيت.جولدو باراتىشىپ،جورۇلار تىتىپ وتۇرعان ۅپكۅنۉ تالاشىپ تارتىپ الىپ جەپ تاماقتانىشات.قانىكەي تاماق ئزدەپ كەتەت،6 كۉندون كەچىكسەم مەندەن تۉڭۉل دەيت.ۉچ-قوشويدۇن چاتقالعا كەلئشكەندە قارىمبايدىن قىسىر ەمدى كەر تورپوعۇ سايعاقتاپ جۇرتتان اداشىپ قالعان ەكەن.قانىكەي ۇچ ايلانىپ قۇۇپ،سەمەتەيگە سويۇپ بەرمەكچى بولۇپ الىپ جۅنۅگۅندۅ،الدىنان ۅكۉل اتاسى (ارعىن قىرعىز ىچىندە اقىلى تولۇق جان ەلە،كىشىچئلىگى جاعىنان جوق ەلە)قارىمباي چىعىپ،تورپوعۇن بەربەي قوەت.قانىكەي جالىنات،سەمەتەي چوڭويعوندو كەلسەك،ارعىنعا حان كۅتۅرولۉ دەيت.قارىمباي اچۇۇلانىپ كەتەت دا:-قىز كەزىندە ەل بۇزدۇن،ايال بولۇپ ەل بۇزدۇن،ماناستىن دۉنۉيۅسۉنۅ تويبودۇنبۇ،قوە بەر تورپوقتۇ ،-دەپ دالىدان ارى بۇلدۇرسۇن من چابات.قانىكەي ىيلاپ ماناستىن قويۇ جايىلچۇ اق مارچا دەگەن جەرگە جەتىپ كۅزۉ ئلىنەت،كەر بورۇق كەلىپ قالات.كەر بورۇقتۇ الىپ.قۇدايعا جالىنىپ سويۇپ الىشات.
وشول جەردە چىيىردى-مەنى ۇشۇل جەرگە تاشتا،قارتايعاندا قىينابا،-دەپ شالاق ەتىپ جىعىلات.قانىكەي ۇۇل من ەنەسىن كۅتۅرۉپ بۇقاردى كۅزدۅي جۅنۅيت.سىر-دايراعا جەتكەندە ،سۇۇنۇن شارىنان قانتىپ وتۅۅرۉن بئلبەي دال بولۇپ تۇرۇپ قالات.
ماناسقا توعۇزۇندا جولۇعۇپ،ەگئز قوزۇداي ەەرچئشكەن باقاي وشول كەزدە قوبۅشكۅ باش بەربەي،الىم دا بەربەي ارعىن قىرعىزدارىنا باش بولۇپ،ەل چوعۇلعان جەردەن چەتتەپ جۉرگۅن كەزى.بئر كۉنۉ سەمەتەيدى قورۉپ كەلمەك بولۇپ كەلسە،وردو تىپتىيپىل.وشوندو 3 كۉن ئزدەپ كۅرمۅك بولوت.قۇمايىقتى الدىنا سالىپ الماق بولوت(قۇمايىق قۇم-بۇلاقتىن چۅلۉنۅن ماناس داارات العان كەزىندە قايىبىنان تابىلعان،قانىكەي باققان سۉت مەنەن )قۇمايىق ماناستىن قورعونچوسۇندا ۇلۇپ جاتىپ قالعان جەرىنەن ئز جىتتاپ جۅنۅيت.باقاي كۅك تۇلپارىنا مىنىپ ارتىنان تۉشۅت.
وشول كەزدە سەمەتەي 7 قۇن ناار البايت.قانىكەي ەمى ۇۇلۇمدان ايرىلامبى دەپ بوزدويت.چىيىردى –كۅزۉم تارتات،باقاي كەلەت وقشويت دەپ دۅڭگۅ چىعات.باقاي كەلەت دا،-مەنىن شورۇمدۇ قايناتتىنار،سەمەتەي جوق بولسو ،ەمنەگە جاشاماق ەلەم ؟ نەگە قاچىپ كەتكەنى جاتاسىنار ؟ -دەيت.اندا چىيىردى 6 ارامدىن ئشىن ايتات دا:
چاچىلىپ كەتتئم،جىيناچى،
ۇزۉلۉپ كەتئم،ۇلاچى،
ۅچكۅن بئر وتۇم تامىزچى،
ۅلگۅن بئر جانىم تىرگىزچى!-دەيت.
باقاي قۇدايعا جالىنىپ دايرانىن سۇۇسۇن توقتوتوت دا،بئر ايلىق ازىق قامداپ بەرىپ،وتۇن جارىپ ،تالاسقا جۅنويت.جەتى كۉندون كەچىكسەم،مەنى ولعون ەكەن دەگئلە،تەزىنەن قاچقىلا،-دەيت.
تالاسقا تۉن ىچىندە بايقاتپاي كەلىپ قالات.كەلسە ەشتەكتەردىن جامعىرچىسى تەلقىزىلدى مىنىپ،تەمىر توندۇ كىيىپ ،ماناستان قالعان سان جىلقىعا ەە بولعونسۇپ  « كۅبۅشتۅپ »  ۇراان چاقىرىپ  « سەن كىمسىن ؟  »  دەپ باقىرات.باقاي اچۇۇلانىپ ۅلتۉرموق بولعوندو جالىنىپ –جالبارات.تەلقىزىلدى بەرەيىن ،قوشوي سەمەتەيگە امانات قىلعان 48 اسىي تايتورۇنۇ،مەككەنىن قانىقالىيپا بەرگەن اقبورچۇقتۇ ماناس كەزىندە ەنەسى چىيىردىعا ەنچئلەپ قويعون ەلە ،ۇشۇل ەكى اتتى الىپ بار سەمەتەيگە دەيت جامعىرچى.
ال ەمى قانىكەي من چىيىردى 2 قۇن وتقون سون ەت جىتتانىپ ۉنكۉردۅ تۇرۇۇعا مۉمكۉن بولبوي قالعاندا قاچىپ جۅنۅشۅت.باقاي كەلسە،قۇلجانىن ەتى ئلىنۉۉ،بئروق قانىكەيلەر جوق بت.تايتورۇ من اقبورچۇقتۇ الىپ قانىكەيلەردى ئزدەپ جۅنۅيت.بئرىن-بئرى تابىشات.وشوندو قانىكەي:-ماناس مەنى ايالدىققا الارىندا اتاكەم تەمىرقاندىن اقتۇلپار اتىن سۇراتقان(انى المامبەتكە تارتۇۇ قىلماق بولعون)،بئروق اتام تاقىر بەربەي قويعون،وشونۇن ايىنان 6 اي بويۇ سالبار قاتىن بولۇپ جۉرگۅمۉن،ۇبالىم اتاما جەتسىن دەپ ىيلاعامىن،ەكىنسى اتا دەبەسكە،ۅلگۅندو دا جۉزۉن كۅربۅۅگۅ انت بەرگەن ەلەم،اندىقتان بۇقاردى قوزدۅي بارا البايم.اندان كۅرۅ سارى-ارقادا(قازاقستان)قارىن بۅلۅم اكەركەچتىن ۇۇلۇ ۉمۅتۅي بار،وشوعو كىرەيىن،بولبوسو قوقونعو بارايىن دەگەندە باقاي:-قانداي عانا ەسسئز ايالسىن،قوقوندو ماناس الىم الىپ تۇرعان،سەمەتەيدى سوو قويبوي ت ەچ كىم،ال ەمى سارى-ارقاداعى ۉمۅتۅي اتاسى كۅكچۅنۉن سۅۅگۉ قىتايدا قالعانىنا كەكتۉۉ،سەنى دا،سەمەتەيىڭدى دا وڭدۇربايت،اتاڭا بار،ال عانا سەنى كەچىرەت،انتپەسە بولبويت،-دەپ قانىكەيدى ماقۇل قىلات.
جولعو تۇشۅت.باراتىپ اتاسىن ەستەيت.تەمىرقان 12 قىز كۅرۉپ،13 –بولۇپ قانىكەي تۅرۅلۅت.تويۇنا 90 الا بەە سويۇلۇپ،90 كۉن توي بەرئلەت.2 جىلدان كىيىن ىس مايىل تۅرولۅت.قانىكەي ۅزگۅچۅ ۇرمات من ەركە بولۇپ چوڭوەت.اتاسى ۇۇلدان كەم كۅربۅيت.80 كەلىن،80 قىز ەەرچئتىپ،كەڭ-كۅلچۉككۅ كەلىپ وينوپ كەتچۉ.
كۅلچۉك سوولۇپ ،باق-داراق قۇرعاعانىن كۅرۉپ،قانىكەي ات ۉستۉنۅن ەسى ووپجىعىلات.چىيىردى :-داارات الىپ،قىبىلا جاقتى كۅزدۅي قارا چىمدى اڭتار،ەگەر سۇۇ چىقسا،ئشىبئز وڭولوت،چىقپاسا،ەكۅۅبۉز بئردەي ۅلۅلۉ،-دەيت.چىمدى اڭتارعاندا سۇۇ چىعىپ،كۅلچۉك تولۇپ،باق-داراق جاشىلدانات.
اڭعىچا ىس مايىل 25 تەن ۅتۉپ،جىگىتتەردى قۇراپ سەيئلگە چىعات،(ماناستىن ۅلگۅنۉن،ەجەسىنىن قاچىپ كەلاتقانىن ۇققان ەلە)ەكى قارااندى كۅزدۅي چااپ كەلئشەت.اندا قانىكەي:
تۅبۅبۉزدۅن باسات عو،
بئزدىن تۅرت تۉلۉكتۉ چاچات عو.
چىرقىراتىپ قۇۇ جاندى،
بئزدەن كەتپەگەن كەگىن الات عو،-دەپ قورقوت.
ىس مايىل ەجەسىن تاانىپ،جىگىتتەرى من  « جەزدەكەلەپ »  ۅكۉرۉشۅت.اندا قانىكەي:-مۇنۇ بالام دەسەم وڭبويۇن،ىرىمداپ باعىپ ال.14 جاشتا باش قوشۇپ،32 دە اراڭ ۇۇلدۇۇ بولدۇق.قاتاعاندىن حان قوشويۇنۇن كۅكۅتۅيدۉن اشىندا بەرگەن اق باتاسىنان بۉتكۅن بالا.ئت اياعىن كەچىرىپ،قىلىچتىن مئزىن اتتاتتىپ،قىرقىپ بەردئم چىبىعىن.
بۇقاردا 17 كۉن توي بەرەت ىس مايىل ۇۇلدۇۇ بولعونۇ ۉچۉن.ال ەمى تەمىرقان قىزىن 900 ۉيلۉۉ تۉتۇنگۅ بەك قىلىپ شايلادى.سەمەتەي 12 گە كەلگەندە ماناستىن اشىن بەرمەك بولدۇ،اندان ارى 15 كە كەلسە بۇقارعا حان كۅتۅرۅم دەپ پەيئلىن كەڭ سالدى.بۇقاردىن ەلى بئر كەزدە تاارىنتقان قىزىنا بۇت جاقشىلىقتى ارنادى دەپ تۇۇرا قابىل الىشتى.سەمەتەي ىس مايىلدى اتام دەپ چونويدۇ.12 گە كەلگەندە
قالەندەر كۅرسۅ قامادى،
دۇبانانى سابادى.
تەنتەگىنە چىداباي،
بۇتكۉل قالاالۇۇ بۇقار جادادى.
80 قوجو،100 مولدونۇ مەچئتكە قاماپ،باارىن سابادى.وشوندو ەل چوعۇلۇپ،جەتئمدى تىيىپ قوي دەپ ارىزدانات .تەمىرقان باارىن قاعىپ قوەت،بئروق تەرەڭ ويعو باتات.ەل ووزۇندا ەلەك جوق ،بئر كۉنۇ بئرۅۅ جارىم اتاڭ ماناس،ەنەڭ قانىكەي دەپ ايتىپ قويبوسۇن دەيت دا، » بئلگەنگە ماناستىن اشى،بئلبەگەن اقىلسىزعا سەمەتەيدىن تويۇ »  دەپ جەر جۉزۉندۅگۉ 8 حاندى چاقىرىپ ،سەمەتەيدى تاققا وتۇرعۇزۇپ،حان كۅتۅرمۅك بولوت.تويعو قازاق كۅكچۅنۉن ۇۇلۇ ۉمۅتۅي،جەلپىنئشتى جەردەگەن مۇزبۇرچاق ۇۇلۇ بۇرامبەك،چامبىل –بەل دەگەن جەردەن جاناالى،قوقون حانى قوزۇبەك،مارعالاندان مالابەك،انجئياندان سىنچىبەك،قاشقاردان ۅزۉبەك،اندان سىرتقارى ىندوستاندان قونوقتور كەلىپ،ات چابىش ۅتمۅك بولدۇ.مۇنۇ ۇققان قانىكەي
قۇرۉچتۅپ كۉرمۅك جەم بەرىپ،
قۇنۉگۅ تەرىن الدى ەمى.
ارپادان اسا جەم بەرىپ،
ايدا تەرىن الدى ەمى.
قاتاعاندىن حان قوشوي،
بەرەنئم ۅلگۅندۅ ازاعا بەرگەن مال ەلە،
التىمىش اسىي بولدۇ ەلە،-دەپ تۅلگۅ قاتارى تايتورۇنۇ ات چابىشقا قوشۇپ،ماراعا جەتسە،تۅلگۅم تۅپ كەلەت،ارتتا قالسا،اجالىمدان مۇردا ۅلۅيۉن دەپ تاپتاي باشتايت.
ماناستان قالعان زۇلپۇقوردۇ اي دالىعا ئلىپ،سۇپ چەپكەندى كىيىپ وق وتپۅس،اس ماندان تۉشكۅن بوز كىسەنى (قىزىل قامچى كۅزعو اتار مەرگەن شىپشايدار من المامبەتتىن تاعاسى بۅرۉكۅز ۇۇلۇ تىكەن الپ كەلگەندە بۉت مۇسۇلمان قالقى ىيلاپ چۇرقۇرايت.وشوندو اس ماندان بوز كىسە تۉشكۅن.)بەلگە قىناپ ،المامبەتتەن قالعان سىرباراندى دالىعا ئلىپ،شىرى قۇرجۇن ىچىنە وق-دارى سالىپ،قىپقىزىل بولوت سىرنايزانى ئلىپ،تۇۇلعا باشقا كىيىپ،ەركەكچە كىيئم من اقبورچۇقتۇ مىنىپ،تايتورۇنۇ جەتەلەپ،چىيىردىعا بارىپ باتا العانى بارات دا:-ەنەكە،باتا بەر،بىيىل قانقوردون قالعان بەلەكتى قورۅر كەزئم،تايتورۇ العا چىقسا،ۇۇلۇمدۇ بۇقارعا حان كۅتۅرۅمۉن،ارتتا قالسا،اجالدان مۇردا ۅلۅمۉن،-دەيت.
ات مايدان تاراپقا كەلسە سەگئز قان تاانىباي،قانىكەيدى ەركەك ەكەن دەپ ويلوشتۇ.بولو تۇرعان مىقتى ەر ەكەن دەپ كەپ قىلىشتى.ال ەمى تاانىعان بۇقارلىقتارقانىكەيدىن بۇل قىلىعىن جاقتىرىشپاي قۇيووعو چىققىسى كەلىپ قالسا كەرەك،ەركەك كىيئمىن كىيىپ،-دەپ،تەمىرقانعا قىزىن تىيىپ السىن دەپ داتتانىشات.وشوندو تەمىرقان ەلدى تىيىپ قوەت دا قىزىنا ايتات:-مەن 4 ات چاپتىردىم(اقتۇلپار-مەنىكى،شااتەمىردىن-چوڭقۇرۅنۉ.-ىس مايىلدىن-چوڭقاشقاسى،كۅلويقاندىن-قاراقاشقا ارعىماعى)وشولوردۇن باش بايگەسىن الا بەر،بئروق بۇل قارىعان اتىندى ات چابىشقا قوشۇپ،ەلگە ۇيات بولبو دەيت.ا قانىكەي ماقۇل بولبويت.وشەنتىپ تايتورۇنۇ ات چابىشقا قوشوت،60 بالبانى من ات ايداعان ەشەن چالعا :-ەگەر بئر نەرسە بولسو قوزۉڭدۉ وەم دەپ قورقۇتات.
قابار ىس مايىلعا دا جەتەت.السەمەتەيدى چاقىرىپ:-الدىعا چىقسا تايتورۇ، » ماناستاپ »  ۇراان سالىپ كەل،ارتتا قالسا تايتورۇ،ەجەڭدى قۇرماندىققا چالىپ كەل.انتپەسە ەركەك كىيئمىن كىيىپ،ماناستىن ارباعىن تەبەلەپ ۇيات قىلدى،-دەيت.قانىكەيگە بۇل قاباردى ئينىندەگى جىلاناچ بالا قابارلايت.
تالاسقا كەلگەندە باقاي ماناسقا تارتۇۇ قىلعان دۉربۉ من قانىكەي اتتارعا كۅز سالدى.دۅۅتۉ من دوس بولعون بۅلۅكباي ۇستا دۉربۉنۉ7 جولۇ وندۅپ بەرگەن.بئرىنچى جولۇ قاراسا
كەن-موينوقتۇن جولۇندا،
كەلە جاتات تۇلپارى
كەڭ-قىرىمدىن جونۇندا،
ساناپ كۅرسۅ وشوندو
ۉچ جۉز اتتىن سوڭۇندا.
ەكىنچى جولۇ دۉربۉ سالسا
ئت-تورپۇنۇن جونۇندا،
كەزەڭ-قىردىن بويۇعدا.
ساناپ كۅرسۅم تايتورۇ
كەلە جاتات بۇۇدانىم
التىمىش اتتىن سونۇندا
ۇچۇنچۇ جولۇ قاراسا
بوز-ادىرماق تۇمشۇقتا
كەزەنچىنىن جونۇندا
كەڭ اق-چئيدىن بويۇندا
كەلە جاتات تايتورۇ
12 اتتىن سونۇندا


تۅرتۉنچۇ جولۇ قاراسا
كەڭ ۇرچۇق توونۇن ووزۇندا
كەڭ-موينوقتۇن جونۇندا
كەلە جاتات تايتورۇ
6 بۇۇدان سونۇندا
داعى بئر قاراسا،تەمىرقاندىن 3 اتىنىن سونۇندا ەكەن.وشوندو قانىكەي كۅكۉلۉنۅن 2 ەلى ۅۅدو اشىرىپ قۇرۇ دۉرمۅت وق مەنەن اتىپ ۅتتۉ.تايتورۇ قاتۇۇ چۇرقاي باشتادى.(سەبەبى تايتورۇنۇ قوشوي قىتايلاردىن قولۇنان بئلەرىكتى بوشوتۇپ الۇۇعا مىنىپ بارعان ەلە،وق مۅندۉردۅي جااعان جەردەن قوشويدۇ امان الىپ چىققان)قانىكەي ۇلام-ۇلام وق من سۇروپ تايتوۇنۇ ماراعا جەتكىرەت.ماناس ج-ا چورولورۇنۇن ارباعى قولدويت.سەمەتەي چورولورۇن چاقىرىپ،تايتورۇنۇ سۇرۅپ چىعالى دەيت دا،ەجەكە،تايتورۇنۇ سۉرۅپ چىعام دەيت.قانىكەي ەركەك كىيئمىن چەچىپ،وردوعو كەتەت.
كىيىنكى ويۇن بالبان كۉرۅش.بۇقاردان اقبالبان،قوقوندون(سارتتاردان)تۅۅبالبان چىعىپ،اقبالبان جەڭئلىپ قالات.سەمەتەي نامىسىنا چىداباي كۉرۅشكۅ چىعات.اندا ىس مايىل:-قوي،ۇۇلۇم،كىچىنەكەيسىن دەسە،سەمەتەي-قوقۇي،اتا،نە دەپ تۇراسىن ؟ -دەپ چىقتى دا تۅۅبالبانعا ايتتى:-ەگەر جەڭسەڭ،حاندىعىمدى دا بايگەگە سايايىن،-دەپ چىقتى دا تۅۅبالباندى جەرگە چااپ ۅلتۉردۇ،بئر قولۇن جۇلۇپ الدى.مۇنۇ كۅرگۅن سەگئز حان –بۇل بالا ماناستان كەم قالىشپايت،چوڭويسو اتاسىنا وقشوپ بئزدەن الىم الىپ،تۅبۅبۉزدۅن باسات،اندان كۅرۅ اق ۉيلۉۉ سۇراپ الالى،5 سۇلۇۇ قىزدى نىكە قىيالى،الداپ قىمىز ىچىرىپ،ۇۇ قوشولۇ دا،باشىن كەسىپ الالى،ابىكە،كۅبۅشكۅ سۇيۉنچۉلۅپ،سۉيۉنچۉسۉنۅ ماناستان قالعان كۅپ مال الالى دەپ شەرتتەشئشتى.اراسىنان ەڭ چەچەنى بال تئلگە سالىپ تەمىرقانعا:-سەمەتەيدى الىپ بارىپ سۅۅگۉ تازا 7 قىزعانىكە قىيىپ،اسپەپتەپ باقساق ،-دەگەنىنە تاياتاسى ىنانات
وشول كەزدە چىيىردى 95كە كەلىپ،كۅزۉ ىرڭدەپ،تاماعى قىرىلداپ،جۅتۅلۉپ قانىكەيگە ايتات:-ۅلو تۇرعان كەئم ەكەن بىيىل،ماعا سەمەتەيدى تەز كۅرسۅت،-دەپ ىيلايت.ان دا قانىكەي:-ماقۇل،بئروق،شەكتەنىپ قالباسىن،-دەيت دا،سەمەتەيدى سۅزگۅ سالىپ الىپ كەلەت.ەشىكتەن قرگەن سەمەتەي ەجەسىنىن سارامجالىنا،بايلىعىنا،داامدارىنا تاڭ قالىپ،ىچىنەن  « نەگە مەن ماناس من قانىكەيدىن ۇۇلۇ بولۇپ قالبادىم.بۇلار بالاسىزوتو تۇرعان جۅنۇ جوق ەكەن عو » دەپ ۅكۉنۅت.چىيىردى سىر بەربەي  « كىچىنە قۇدام كەلدىبى »  دەپ ۇچۇراشات.قانىكەي قانتىپ قاچىپ كەلگەنىن بايانداپ  « جەزدەندىن وق وتپۅسۉ سۇپ چەپكەندى كىي،مۇنۇ بەەجىنگە بارعاندا دا وق ۅتپۅگۅن.قوڭۇرباي بۇل چەپكەندى قورۉپ ىيلاعان دەپچەپكەن جااپ،باشىنا بۅرق ،استىنا ماناستىن قانداعاي شىمىن،وزۇ ارناپ جاساعا شۇشتۇعۇي ۅتۉكتۉ كىيگىزەت.جەزدەندەن قالعان نەرسەلەردى تاشتاباي كىي،بىيىل 12 گە كىرەت ەكەنسىن،حان قوتۅرۉلۉپسۉن بۇقارعا » دەپ.انان داعى ماناس مەككە-مەدىناعا بارعاندا جىلاڭاچ قايىپ چال جولۇعۇپ،اس ماندان تۉشكۅن بوز كىسەنى قىناعان بەلىنە،مۇسۇلماندان قالعان از جۇرتتۇ باشقار دەگەن.كەە بئرلەرى مۇنۇ جوودون تارتىپ العان دەپ جۉرۉشۅت.ۇشۇنۇ سەنىن بەلتىىڭە قىنايىن.ەمى سەن بارىپ سەگئز قاندىن ولجوسۇن تارتىپ ال،قاياشا قىلسا مەەسىن چىعارا مۇشتا،انتكەنى الار سەنى اق ۉيلۉۉ قىلىپ ۇۇ ىچىرىپ ۅلتۉرۅت دەيت.سەمەتەي اتتانات.جولدون دۇبانا جولۇعۇپ باتا بەرەت.تۇپقۇ اتالارى بۇت اتايت،جاقىپتى دا.بئروق ىس مايىل من تەمىرقاندى اتابايت .سەمەتەي تان قالات.وردوعو كەلىپ 8 قاندى چىرقىراتىپ ىزى-چۇۇ قىلات.60 بالبانىن ۅلتۉرۅت.سەگئزى 8 جاققا قاراپ قاچات.
تەمىرقاندىن كەنجە ىنىسى سارى تاز ۅتۅ قوپتۇۇ.ۉچ اعاسى جوو بولۇپ،سارى تازعا بۇقار ەلى دا جوو بولۇپ توقويعو قۇۇلعان.اي سايىن 80 تۅۅنۉن كۅمۉرۉ من تەمىرقانعا الىم بەرىپ تۇرعان.تەمىرقان وشوندون چوچۇلاپ سەمەتەيگە ايتات:-ۇۇلۇم،كۉلەشەندىن گۉل توقويۇنا بارباي جۉر،ال جەر قووپتۇۇ،-دەيت.سەمەتەي انسايىن قىزىعىپ بارماقچى بولوت.ال ەمى سارى تاز مۇرداتان ەلە سەمەتەيدىن اتا-تەگىن ايتام دەپ قامدانىپ جۇرعون ەلە.اتا-تەگىن بۉتايتات،انتكەنى سەمەتەي سالام بەرسە الىك الباعاندا،بالا بااتىر سەمەتەي بۇلدۇرسۇن من چااپ،سارى تاز كۅمۉرگۅ كىرىپ كەتەت،قۇيرۇعۇ چابىلات.سارى تاز ويۇندا قىرعىزعا كەتمەك بولۇپ جۉرگۅن،سەبەبى ۇباعىندا ماناس من بەەجىنگە بارىپ،انىن ەردىگىن كۅۅرگۅن.سەمەتەي اتا-تەگىن ۇعۇپ،ەگەر چىن بولسو سئزدى ارعىنعا حان كۅتۅرۅم دەپ شەرتتەشىپ كەتەت.سەمەتەي بوز دۅڭدۅ تاياتا،تاعالارىنا تاارىنىپ،12 كۉن تاماق ىچپەي جاتىپ قالات.
تەمىرقان،ىس مايىل،تايەنەسى التىناي،تاجەنەسى كۉمۇشاي تۇر دەپ جالىنات.وشندو ىس مايىلدىن قىزى كىشئمجان كەلىپ،-بئر بوورۇم،تۇر،ۇيالاشىم دەپ قىتىعىلاعاندا سەمەەي اچۇۇسۇ كەلىپ قاتۇۇ قاعىپ قوەت.اندا كىشئمجان:ەپتەسەن جەەن ەل بولبويت.تەگى باشقا بۇل قىرعىز بئزگە ەل بولبويت دەسە،سەمەتەيگە ەن ىناق كۅلۅي قان كۅپكۅ جالىنىپ اراق ىچىرە الباي اقىرى اچۇۇلانىپ،تەمىرقان بئر بۅرۇنۇن بالاسىن باعىپ جۇرعون ەكەن دەپ سۇيلونۇپ كەتەت.مۇنۇ ۇققان سەمەتەي قۇبانىپ قانىكەيگە كەلەت.العاچ قانىكەي ايتپايت،قولۇن قاتۇۇ قارماعاندا چىداباي،قوي جەتئم دەپ بۇت چىندىقتى ايتات.قۇمايىقتى،اقشۇمقاردى ايتات.ال ەمى التىىناي تەمىرقانعا ايتات:-قوي،تاارىنباي كەتسىن،اقتۇلپاردى بەر،دەپ.
قانىكەي ۇۇلۇنا ايتات:اتاكەن ماناس اي-االامدى قاراتتى.بەەجىندى7 ەشىگىن تالقالاپ كىرەەردە اس ماندان ۇن ۇعۇلات:


« چالىيار جەتپەس بەەجىنگە،
ماناس حان،چارقىنىز جەتپەيت،قايتىنىز.
ىسكەندەر جەتپەس بەەجىنگە،
ئشىنئز كەلبەيت،قايتىنىز.
سۇلايمان تئيبەس بەەجىنگە،
زۇلپۇقور ۅتپۅيت،تارتىنىز.
قابىرعانىز قاجىر-قۇجۇر سوعۇلوت.
قانىنىز ۇشۇل جەردەن توعۇلوت.
اندان قورو ماناس حان،
تالاسقا جەتىپ ولۇنۇز! »
ارتقا قايتااردا بەشئم نامازى ۇباعى بولۇپ،بەەجىن قورعونۇندا داارات الىپ جاينامازعا تۇرعان كەزىندق ساقچى بولۇپ وتۇرعان ارعىن حاندىن اجىباي كۅزۉ ئلىنىپ كەتەت.قونۇرباي وشول ۇباقتا 6 اي ۇۇعا چىلانعان نايزاسى من ماناستىن ارتىنان ۅپكۅسۉن جارا سايات.اجىباي ويعونۇپ نايزانى بەلىنەن سۇۇرۇپ الاردا نايزانىن ۇچۇ قورس دەپ سىنىپ بەلىندە قالىپ كەتەت.قونۇرباي قاچىپ قۇتۇلات.نايزا ۇچۇ قابىلداپ ىرىندەپ قان قۇسۇپ ولدۇ اتان.ەچ كىمگە بئلدىربەي ەچكىلىكتىن قارا-زووسۇنا بئر ادام باتقىداي،ىچىنە كىرسەن قوي جايىلعىداي كەنەن قىلىپ 60 اراپ الىپ كەلىپ اسەمدەپ كومدۇردۇم.قوشوي،باقاي، سووق جۇۇپ،ەشەندەر جانازا وقۇپ كومدۇردۇق.استىنا ارچانىن قۇلۇن توقتۇپ.جاتقان جايىنا التىندان كەرەبەت قويدۇرۇپ،باالۇۇ تاشتان جارىق قويدۇرات.
ماناستان قالعان قازىنانى ۇڭقۇرگۅ تاشىتىپ،ووزۇن جلئمدەتىپ جاپتىردىم،بۇل ئشتى جاساعان 5بالباندىولتۇرۇپ سالدىم ۇۇ بەرىپ دەيت.7 مىن ەركەچتى قىرىپ،انىن مايىنا قىش بىشىرىپ،7 قىلىم تۇرسۇن دەپ مەچئت سالدردىم،ىچىنە ماناستى،قونۇربايدى،چورولورۇن تارتتىردىم.
بارعانىندا 95 اسىي جەلمايان تۅۅ توسۇپ الات،وشول تۅۅنۉن التىن وقتوسۇن الا كەل.مەدئيان چۅلۉنۅن تابىلعان.وق-دارى،قۇرال،كىيئم-كەچەسىن وشوعو جۉكتۅپ جۉرچۉ.12 جىل كۉتتۉ.قارا زووعو بارعاندا چۅگۅت.قۇران وقۇپ،اتاڭدىن ارباعىنا ارناپ سوە كۅر.
كۅك تۇلپار(كۅك چولوق) اتى بار باقايعا جولۇق.كىندىك اتان تۅكۅر ۇستا بۅلۅكبايعا جولۇق.ال ابىكە،كۅبۅش من سالعىلاشىپ،قازىنانى تارتتىرىپ جىبەرگەن سون ،تالااعا قاچىپ كەتكەن.
چوڭ اتاڭ جاقىپ بار.ال ۅتۅ قۇۇ،سۇۇسۇن بەرسە ىچپە،ۇۇ قوشۇپ قوەت.قولۇڭان كەلسە 2 كۅزۉن ويۇپ،باشىن كەس،مەنىن ۅچۉمدۉ ال .
جىرتىق قارا ۉيگۅ بارساڭ المامبەتتىن ايالى جەسىر ەسەنقان قىزى بۇرۇلچا بار.قىتايدى قولعو العاندا 2 قىزدى ولجوعو الىشقان(ەسەنقان قىزى بۇرۇلچانى المامبەتكە،اي جاڭ-جۇڭ قىزى بئرمىسقالدى چۇباققا).
المامبەتتىن بئرىنچى ايالى ارۇۇكە بئز بۇقارعا قاچقاندا كۉمۅنۉ بار ەلە.بئروق قۇرساقتاعى بالا 6 جىلى ۅسپۅي،قازىعا بۅلۅگۅندۅن كىيىن عانا ۅسكۅن.اندان كۉلچورو تۅرۅلگۅن،وڭ قولۇندا قارا قان ۇۇچتاپ،قۇلاقتىن ۇچۇ تەشئلۉۉ،سۉننۅتۉ كەسئلۉۉ تۅرۅلۅت.تۅرۅگۅندۅن كىيىن 3 كۉندۅن سوڭ ارۇۇكە كۅز جۇمات دا،بالانى بۇرۇلچا باعىپ ۅستۉردۉ.ازىر 6 جاشتا.وشونۇ قىلجەەرەنگە مىنگىزىپ الا كەل.ابىكە،كۅبۅشتۅن قوردۇق كۅردۉ.بۇرۇلچانى ابىكە الدى،بويۇن سالباي قويعون سوڭ سالبار قىلىپ سالدى.كۉلچورو ساعا ئشەنئمدۉۉ چورو،كەرەك بولسو كەندەن دا مىقتىرااق بت.ەكۅۅڭدۉ ەمچەكتەش قىلايىن.
اياش اتان چۇباق قازاتتا بۅيرۅگۉنۅ وق تئيىپ ،مەكەنگە كەتكىسى كەلىپ قاشقارعا كىرە قاچىپتىر.قاشقار حانى مالابەك ۇۇ سىيپاپ قاستىق قىلىپتىر اعا.انتكەنى كەزىندە ۅچۉ بولعون ەكەن.اندان ارى انجىيان حانى سىنچىبەكپى،قوقوندۇن حانى قوزۇبەكپى(قوزۇبەكتىن ايىمقان دەگەن ايالىن تارتىپ العان ەكەن جاش كەزدە)ايتور بئلبەيم بئرۅۅسۉ ۅلتۉرۉپتۉر.اندان قانچورو دەگەن قارا كۅڭۉل،بئروق بااتىر ۇۇل قالعان.اندان قابار ال.بئرمىسقال قامبارعا كۉيۅۅگۅ چىقسا قق.
ماناستىن بئر تۇۇعان قارىنداشى قاردىعاچ جەردىن تۉبۉ جەلپىنئشتەگى جارماناسقا قۇيۅوگۅ چىققان.قىز سايقال قاراچانىن قىزى ەكۅۅ دوس بن.قاردىعاچ ماناستىن ۅلگۅنۉن بئلبەيت.ەچ كىمدى ايابايت.جالعىز باربا،جانىڭدا باقاي بولسۇن.ال جەلموعۇز ۇۇلۇ سارىباي من سايىشىپ الى جەتپەي،ماناستى ئزدەپ،كەلىپتىر،انتكەنى ۅلگۅنۉن بئلبەيت.
باقاي ماناسقا جولۇعارىن بئلىپ 60 ۇستاعا اقكەلتەنى جاساتقان،كۅبۅشتۅن سۇراپ الا كەل،بەربەسە قارشىلاشپا.مەدئيان چۅلۉنۅن،قايىپچىنىن بەلىنەن قايىبىنان تابىلعان
اس ماندان كەلگەن 6 قۇرچ بار:قىلىچتىن قىيىن مىقتۇۇسۇ
–اتاڭ العان زۇلپۇقور،
باقاي قاندىن جايبولوت
اجىباي العان قىلبولوت
المامبەتتىن جويقۇما
چۇباق العان تاشكەسەر
ەر سىرعاقتىن اركەسكەن
وشول 6 قۇرچ ابىكەنىن قولۇندا،الداپ-سوولاپ الا كەل.بەربەسە ارازداشپا.ىچىندە تولو مۉلكۉ بار بوز قۇرجۇندۇ دا ۇنۇتپا،تۉبۉندۅ چىيىردى ەنەندىن كەپىنى بار.وق ۅتپۅس اقولپوق تونۇن الا كەل.ىچىن جىبەك من كەچتەدئم،سىرتى وق ۅتپوس قىلىپ 8 جىلدا تىگىپ بۉتكۅم.انى دولۇ ايالاقىلاي 5 بۉكتۅپ تۉبۉنۅ سالىپ وتۇرات.اقىلايدان  « ەنەكەلەپ »  سۇراپ كەل.بۅلۅكباي جاساعان سىرنايزانى 6 ارامدان سۇراپ كەل.
اتاڭ اربۇۇداندى كۅز تىيەت دەپ باقايعا باقتىرعان.(تايبۇۇرۇل)قايىبىنان تابىلعان.قىز سايقالدىن العارا اتى من بئر تۇۇعان.ابىكە.كۅبۅشتۅن قاچىپ سۇۇسامىر تاراپقا ووعون،بىيىل سەنىن كەلەرىندى بئلەت.انى مىنە كەل.
قىرقتىن باشى قىرعىل چال بۇزۇق ەلە. » قانىكەي من چۇباق كۅنۉلۉ جاقىن »  دەگەن ۇشاق چىعارات.6 اي سالبار بولدۇم.ا چۇباق اچۇۇسۇ كەلىپ ماناسقا بئردى كۅرسۅتمۅك بت.قونۇربايعا » اتاڭدىن قۇنۇن قۇۇپ ال،ماناستىن كەنەشچىسى قىرعىل بولدۇ،اقىلى جوق،ايلا تاپچۇ ايالى قانىكەي دا جانىندا ەمەس »  دەپ قات جىبەرەت قىتايعا.چۇباق تاارىنعان بويدون قاشقاردىن ەلىنە حان بت ەكەن.
ماناس العان ايالىم ناچار چىقتى دەپ چورولورۇن ەەرچئتىپ قاراچانىن قىزى سايقالدى الۇۇعا قامىنىپ جۅنۅيت.چورولور بئرۅۅ دا جەڭ الباي،المامبەت 60 كۉن سايىشىپ جەڭە الباي ،سايقالدان 7 كۉن ۇرۇقسات سۇراپ ماناسقا كەلەت ەكەن.لوپ دارىيا بويۇنداعى نويعۇت ەلىنە جۅنۅيت.ماناس قااردانىپ چورولورۇنا اچۇۇلانات.اققۇلاسىن مىنىپ ۅزۇ كەلەت،سايقال العارا اتىن مىنىپ چىعات.سايقال جەنئلمەك تۇرسۇن ماناستى ات ۉستۉنۅن كۅتۅرۉپ تاشتاپ ىيەيىن دەپ قايرا ويلونۇپ كۅرۅت دا،ايالدان جەڭئلىپتىر دەگەن سوزگۅ قالباسىن.سەبەبى مىنداي ادام قىلىمدا بئر جارالات،قىتايلار ۇعۇپ تابا قىلباسىن دەپ اتتان تاشتاپ جىبەربەي قايرا وتۇرعۇزات.المامبەت كەلىپ داعى سايىشا باشتايت.
سايقالعا سايدىرعانىن ۇعۇپ،قانىكەي نامىس قىلىپ جەتىپ كەلەت.ماناس اقىلايدىن ۇيۉندۅ سەمىرتچۉ تاماقتاردى كۅپ جەگەنىنەن ۇلام ىقچام بولو الباي قالعانىن تۉشۉنگۅن قانىكەي اعا قىمىزدى سۇۇ دەپ الداپ بەرىپ قوەت،اقىرىنداپ ماناستىن ىچ مايىن كەتىرەت.وشەنتىپ سايقالدى جەڭىپ،ولجولوپ الىپ كەلەت دا،ايالدىققا الماق بت.سايقال ماناسقا بۇل دۉينولۇق ايالى بولو الباستىعىن،قانىكەي ۅتۅ تازا،ارۇۇ ايال ەكەنىن ايتات دا،و دۉينولۉك ايال بولۇۇعا ماقۇلدۇعۇن بەرەت.اتا-ەنەسى جوق قايىبىنان تابىلعان تايبۇۇرۇلدۇ تارتۇۇلايت.
سەمەتەيگە المامبەت ج-دۅ ايتىپ بەرەت:قۇلاعى تەشىك،سۉننۅتۉ من تۅرۅلگۅن،سارالا دەگەن اتىن 8 جاشتان مىنگەن.دىندى قابال الباي اتاسى سووروندۉك(ازئز حان)من قاستاشىپ كۅكچۅگو كەلەت.ال جەردە كۅكچۅنۉن ايالى من كۅڭۉلۇ جاقىن دەگەن سوزگۅ قالىپ،قازاقتاردى ساباپ سازايىن بەرىپ ماناسقا كەلگەن.(كۅكچۅ:1.اكەركەچ،2.بۇۇدايبەك)ماناسقا كەلەەردە توسۇپ چىعىپ بۇقاردان باقاي ەكۅۅبۇز ارۇۇكە(اعىناي قىزى-قانىكەيدىن اعا-ىنىسىنىن قىزى)سىڭدئمى الىپ بەردىك.اندا ماناس ايتقان:-بار،اتاكەڭدىن اقتۇلپارىن سۇرا،المامبەتكە بەرەلى،-دەپ.مەن 80 اتانعا دئلدە ارتتىرىپ،اتاڭدىن دۇينوسۇن چاچتىرىپ بارسام،تەمىرقان اتام دئلدەنى الىپ،اتتى بەربەي قۇرۇق ۇزاتتى.وشوندو اتا دەبەيم دەپ قالعامىن.انتكەنى ماناس ماعا اچۇۇلانىپ،اتان سەنى 1 اتچا كۅربۅيت دەپ 6 اي سالبار(سالىندى) قىلىپ سالدى.اقتۇلپاردىن ايىنان تاياتاڭ ماعا چەيىن 12 قۇيۅۅ بالا،قىزىنا جات بولعون.وشوندۇقتان ەتىيەت بولۇپ،اقتۇلپاردى جوعوتپوي كەلگىن.
ال كەزدە چۇباق ماناسقا ۅچۅشۉپ،قىرعىل چالعا ئشەندى دەپ قىتايداعى قوڭۇربايعا،جولويعو،نەسقاراعا،سووروندۇق ۇۇلۇ شىپشايدارعا قابار جىبەرەت.قىتايلار چوعۇلۇپ قول سالۇۇعا قامىنىشات.
ماناس ەچ نەرسەدەن بەيقاپار اققۇلانى اعىتىپ جىبەرىپ،داردايىپ جاتات.قانىكەي تىمىزىن اققۇلانى الدىرىپ باعىپ تاپتاي باشتايت.
6 اي بويۇ ئشتەپ اقولپوقتۇ تىگەت.بۅلكۅكبايدى چاقىرىپ بولوتتون وق قۇيدۇرات.
چۇباق-اقبالتانىن ۇۇلۇ.جاقىپ من بئرگە التايعا ايدالعان ەلە.مەككەدەن 5 جىل وقۇعان.ەكۅۅ اقىرەتتىك دوس ەلە(جاقىپ من).
اقالتا 60 ايال السا بئرى دا تۅرۅبۅي،مەدئياندىن چۅلۉنۅن ،قايىپ-بۇلاق جەەگىنەن قايىبىنان چۇباقتى تااپ،توي بەرگەن.
اقبالتا چۇباقتىن ۇشاققا تاارىنىپ كەلگەنىنە اچۇۇلانىپ تەسكەرى باتاسى بەرمەك بت.وشوندو چۇباق وق-دارىسىن جۉكتۅتۉپ تالاستى كۅزدۅي جۅنۅيت.
كۅپ ۅتپۅي ەلە قىتايدان الووكە ۇۇلۇ قونۇرباي،مانجۇ قانى نەسقارا،سووروندۇق ۇۇلۇ شىپشايدار باش بولۇپ قول سالات.ماناس ەسىن تاپپاي ۇيقۇداعى كىيئمى من ارى-بەرى چۇرقايت.قانىكەي دايارداعان كىيئمدەرىن بەرىپ،اققۇلانى توقۇپ الىپ كەلەت دا،ۇشاققا بەكەر ئشەندىن.ووعاندان ولجو قاتارى العان اقىلايدىن الدىنان چىقپاي وتۇردۇن،قىرعىلچالعا ئشەندىن دەيت.(قونۇرباي-قارا اتى دەپ ايتىلات)
قانىكەيدىن ئش بئلگىلىگىن كۅرعون ماناس ىراازى بولۇپ:قاعىلايىن قارا كۅزۉم،سەنى ارى-بەرى دەبەيىن،ارتىلتىپ قامچى چاپپايىن،-دەيت.قانىكەي دا چاچىن تۉيۉپ سوعۇشقا كىرەت.
وشول سوعۇشتا ماناس شىبەەنىن حانى وروققىر بالباندى،دۅۅدۉر الپتى ۅلتۉردۉ. چورولورۇ ماناستىن چۇباقتى قاپالانتقانىنا سىرتىن سالىپ كەلبەي تۇرۇشتۇ.سىرعاق،باقاي،المامبەت،باقاي ەچ كىمىسى كەلبەي قويدۇ.وشول كەزدە قىيقىرىپ چۇباق كەلدى. قوقالا اتىن مىنىپ چۇباق،باقاي،المامبەت،سىرعاق(ماناس ەكوو اعا-ىنىنىن بالدارى)ج.ب باردىق چورولور سوعۇشقا كىردى،قىتايلار اران قاچىپ قۇتۇلۇشتۇ.
قىتاي حانى قارىقان باارىن چاقىرىپ:-ەگەر كىم ماناستى ۅلتۉرۉپ كەلسە،چوڭ-بەەجىندىن حاندىعىن بەرگىزەم،التىن تااجى كىيگىزەم،التىن تاققا مىندىرەم،-دەيت.بئروق ەچ كىم چىقپايت.اقىرى كەنەشىپ تۉبۇ مۇسۇلمان بولعون ،قىتايلار قىرعاندا قۇل بولۇپ قولعو تۉشكۅن كۅكچۅكۅز،كۅزقامان،جەلتئيبەس،چاڭداياق،وروزون بەشۅۅن جۅنۅتۉشۅت.بەشۅۅ انتتاشىپ،تئيسە ۅلتۉرۅر ۇۇدان الىپ،التىن تاقتى الماققا ۇبادالاشىپ ،ار بئرى توعۇزدان ۇۇلۇن ەەرچئتىپ ماناسقا جۅنۅشۅت.الدىن-الا ماناسقا قات بەردىرەت:-سەنىن اتاڭ قاراقان ۅلگۅندۅ تەنتىپ بەەجىنگە كەتتىك.بئزگە جاردام قىل،-دەيت ماناس الارعا مال،ۉي بەرىپ جايلاشتىرات.قانىكەي وشوندو بۇلاردىن قووپتۇۇ ەكەنىن ايتات.ماناس اندا اچۇۇلانىپ:-ونبوعون عانا قاتىن ،سەن مەنى تۇۇعاندان جات قىلاسىن،-دەپ بۇلدۇرسۇن من چااپ جىبەرەت.
كۅزقاماندار تويۇنۇپ،ماناستى مەيمانعا چاقىرات دا،ۇۇ قوشۇلعان اراق بەرەت.ماناس بۉك تۉشۅت.جانىندا بئر دا چوروسۇ جوق.اقايار (مىنگەن اتى-كەرتورۇ)ەشىك الدىندا تۇرۇپ قالىپ-ەگەر ماناس مەنى ەسەسە كىرىپ قۇتقارايىن،-دەپ ويلوپ تۇرات.ماناس انىن اتىن اتاعاندا ال كىرىپ كۅزقاماندار من چابىشىپ،قانىكەي كەلگەندە ماناستى اتقا ۅڭۅرۉپ بەرەت دا مەككەنى قوزدۅي الىپ كەتۉۉسۉن ۅتۉنۅت.قانىكەي ماناستى مەككەدەن الىپ كەلگەن دارىلار من دارىلايت،ايىعات.
قوزقامان ماناستى ۅلدۉ دەپ قوڭقۇلبوز تۇلپارىن مىنىپ ،اقاياردى 40 ارقان بويۇ زىندانعا سالدىرىپ،قازىنانىن قاروولچۇسۇن ۅلتۉرۉپ،قىمبات اسىل تاشتاردى جۉكتۅپ قاچىرلارعا سۇۇسامىر بويلوپ جۅنۅيت.
جاقىپتىن اتاسى قاراقان من كۅزقامان اعا-ىنىنىن بالدارى.
قىرعىل چال كەلىپ،كۅزقامانداردىن چىققىنچىلىعىن سەزىپ،اقاياردى وردون چىعارىپ،40 چورونۇ ەەرچئتىپ الاردى بايلاپ كەلۉۉگۅ بارىشات.بئروق كۅكچۅكۅز دا المامبەتتەي ەلە ۅنۅرۉ بار،سوعۇشتا دا مىقتى ەكەن.سوعۇشتا كۅزقاماندىن باشىن باقاي كەسىپ الات.بئر تۇۇعانىقوزقاماندىن ۅلۉمۉنۅ قايعىرىپ كۅكچۅكۅز ىيلايت.كۅكچۅكۅزدۉن باشىن المامبەت كەسىپ الات.قالعانىن بۉت قىرىپ سالىشات.
قانىكەي داعى جاش كەزىن ەسكەرەت.چۇباق 16 عا كەلگەندە چۇۇلۇۇ ،ارى بااتىر بولدۇ.قاشقاردى جەردەپ تۇرعان .كۉچۉ اشىپ،بۇقاردى قاماپ،تەمىرقاندان تاق تالاشات.15 كۉن ىچىندە چۇباقتى حان كۅتۅرمۅك بولۇشات بۇقارلىقتار،انتكەنى انىن تۉرۉنۅن قورقۇشات.قانىكەي نامىسىنا چىداباي اتاسىنىن تاعىن ساقتاپ قالۇۇ ۉچۉن چۇباق من جەكەگە چىعىپ،انى جەڭەت دا،قاشقار،الاي،انجئياندى كۅزدۅي قۇۇپ جۅنۅيت.انجئيانعا كەلگەندە چۇباق ماناسقا ارىزدانات.قانىكەيدىن الدىنان باقاي من ماناس چىعات.چۇباق بىيىل تالاسقا كۅچۉپ چورو بولموي بولوت.باقاي ۅزۉ جەردىن تۉبۉ جەلپىنئشتە تۇۇلعانىن 7 جاشتان باشتاپ ماناستى تۉشۉندۅ كۅرۉپ مەككەدەن ،باعداتدان ئزدەپ 31 جاشتا عانا اجىراعىس دوس بولو العانىن بايانداپ بەرەت.
قانىكەي ەستەپ وتۇرۇپ ماناس 80 تۅۅگۅ دئلدە جۉكتۅپ قۇدا تۉشكۅنۉن،كەرەگەدە تۇرعان بولوت قىلىچ تۉشۉپ كەتىپ ماناستىن قولۇن سىيرىپ كەتكەنىن،قانىكەيدىن الدىنا توقتوبوي كەتىپ قالعانىن،6 ساپار بۇقاردى تالوونعو سالعانىن،قانىكەي الباي كەتكەن سوڭ ۅزۉ جاعىنىپ 60 قىزدۇۇ ۅرگۅۅسۉ من بارىپ تالاسقا قونعونۇن،جاعىنىپ ايال بولعونۇن ەسكەرەت.
وشەنتىپ،تەمىرقاندىن اقتۇلپارىن مىنىپ تالاسقا جۅنۅيت.قانىكەيدىن قوقونعو قايرىلبا دەگەنىن ۇقسا دا،قۇشبەگىنى بئر كۅرۅيۇن دەپ قايرىلات.قۇشبەگى 60 بالبان جۅنۅتۅت سەمەتەيدى قارماپ كەلۉۉگۅ .الاردىن باارىن ۅلتۉرۅت.ارتىنان ۅچ الۇۇ ۉچۉن بئرۅۅ دا كەلبەيت.
كەلە جاتىپ قايىپچىنىن قارا ۉڭكۉرۉنۅ تۉنۅدۉ.ماناستان قالعان بوز كىسەنى قىستارىپ العان.ەن العاچ قۇمايىق توسۇپ چىقتى.موينۇندا التىن قارعىسى بار.اعا اق قۇلا بەەنى سويۇپ بەردى دا،اقشۇمقاردى جولۇقتۇردۇ.وشوندو جاڭى بالاپان اچىپتىر اقشۇمقار.ەكۅۅ ىيلاپ ۇچۇراشتى.قايىبىنان بوز بورۇق كەلدى(قوي)انى سويۇپ،اقشۇمقاردىن بۇتۇ قولۇن ماي قىلدى.اقشۇمقاردىن بالاپانى مىقتى العىر بولوت دەپ سىنادى.
تالقالانعان ماناستىن مەچئتىن كۅردۉ،بايلىعىن زووعو قاتىپ ،5بالباندى قۇنۅۅسۉز ۅلتۉرۉپ،سەمەتەيدىن كەلەچەگىن ويلوعونۇن ەستەدى.مۇرزۅگۅ باردى،ىيلدادى.
(المامبەت ازئز حاندى 89 جاشتا كۅرگۅن بالاسى.ەنەسى التىناي.6 عا جاشى تولعوندو سارالاسىن توقۇپ مىنگەن.ازئز حان،الووكە،ەسەنقان،قارىقان تورتۅۅ بئر تۇۇعان ەكەن.وشوندو المامبەتتىن اتاسى :-ۇۇلۇم 6 عا چىقتىن،اجىدااردان وقۇ.ەسەنقان ۇۇلۇ بورۇكۅز التىن كەن چىقچۇ جەرئمدى تارتىپ الدى.چاي كەنئمدى جانا قان-جايلاق دەگەن جەرئمدى قونۇرباي تارتىپ الدى.مىقتىلاپ وقۇ،وقۇي الباسان وشول بويۇنچا كەلبە،-دەپ جۅنۅتۅت.12 جاشتا وقۇۇسۇن اياقتاپ قايتات.كەلگەندە قونۇربايعا ايتات:-كەل،ىنتىماق بولولۇ،جەرىن قايتىپ بەر،-دەپ.قونۇرباي ۇققۇسۇ دا كەلبەيت.وشوندو المامبەت قونۇربايدى قىزىل الا قان قىلات.ەسەنقانعا بارعان قونۇرباي تەزىنەن المامبەتتى ۅلتۉرۉۉ كەرەكتىگىن،انتپەسە قووپتۇۇ ەكەنىن ايتات.سەبەبى ال ون قولۇنا قارا قان،سول قولۇنا قارا زار قارماپ تۇۇلعان،سوو ەمەس دەپ قوشۇمچالايت.ەسەنقاندان 12 حاندىقتىن بئرىن سۇراسا بەربەيت.المامبەت اچۇۇسۇ كەلىپ ۅلتۉرمۅك بولعوندو ەسەنقان قىزى بۇرۇلچانى كۅرۉپ قالات.بۇرۇلچانى ولجولوموق بولعوندو ال ايتات:-بۇل بايلىعىنا قىزىقپا،قااپىرعا حان بولعونچو،قىرعىزعا قۇل بول.دىنگە كىرسەن عانا ساعا كۉيۅۅگۅ چىعام.استى قااپىرلاردا تۇرۇپ قالبايم.كەلمە كەلتىر،مەككەگە بار ،-دەپ جول كۅرسۅتۅت.)
اندان ارى سەمەتەي جەلمايانعا جولۇعات.ۅزۉن قۇرماندىققا چالات.التىن وقتوسۇن الار من كۅزدۅن قايىم بت.سويۇلعانداعى قان دا جوق،ۅزۉ دا جوق.
تۅۅ قايتارعان باقايعا بارات دا،ايالىنىز قورپۅياندىن ىنىسئمىن،جەزدەكە.سئز كۅرپۅياندى قالىن بەربەي ولجولوپ الدىنىز.استىنىزدىعى كۅكچولوقتۇ(كۅكتۇلپار ەلە كەزىندە)ماعا تارتۇۇعا بەرەسئز،-دەيت.اندا باقاي:-تۇۇرا 4 جولۇ چاپقانبىز بالام بايتايلاقتى،كۅرپۅياندى،كۅكچولوقتۇ بەرەيىن،بئروق سەن ماعا جەلماياندى تااپ بەر.جوعوتۇپ جىبەردئم،-دەيت.وشوندو سەمەتەي باقايدىن اچۇۇسۇن سىناپ كۅرمۅك بت.:-ەمنە ۉچۉن كەبەلبەيسىن.جاقشى ئش قىلعانسىپ بۇچقاعىنا تەنەبەيسىن.ئشەنگەن ماناسىن جوق،-دەگەندە باقاي بئر بالاعا الىم جەتەت دەپ چويۇندۇ الىپ كۉركۉرۅپ كىرەت.سەمەتەي اران قاچىپ قۇتۇلات دا،-مەن ەجەمدى الىپ كەتىپ نە قىلام.ەلىن-جەرىن تىنچپى ؟ دەپ سۇرايت.اندا باقاي تىنچ ەكەنىن ايتىپ،بۇقار جاقتان كەلاتقان ادام ەمەسسىنبى دەپ سۇرايت.سەمەتەي ايتات:-بۇقار تاراپتانمىن.ايتىلۇۇ سەمەتەي بااتىر چىعىپ،تۅۅبالباندىن بئر قولۇن سۇۇرۇپ العان تەمىرقان بەرگەن اشتا.وشوندو قوز تئيگەنبى،ايتور بالا قابىرعاسىنان قاعىنىپ،ووزۇنان قان كەتىپ ۅلدۉ،-دەگەندە باقاي ۅزۇن ۅلتۉرمۅك بت.اندا سەمەتەي جاقشىلاپ ايتچى ماناس كىمگە وقشوش ەلە،قانداي كۅرۉنۉشتۅ بولچۇ ؟ -دەپ سۇرايت.باقاي وشوندو عانا وقشوتۇپ تاانىپ،ەكۅۅ قۇچاقتاشات.باقاي 6 ارام من الىشىپ ،الارعا مويۇن بەربەي ادامدان الىس جەردە جاشاعانىن، » قاچقىن بااي »  اتالعانىن ايتىپ،12 جىل تۅۅ قايتارعانىن تۉش.دۉ.
باقاي قازىنا قاتىلعان جەردى بئر عانا مەن بئلەم ،قانىكەي ماعا عانا ايتقان،قاالاعانىندى ال دەپ ەەرچئتىپ جۅنۅدۉ سەمەتەيدى.تۉپقۇ اتالارىن ايتتى:ەەلىكمە،جەلدۉۉ(بئر تۇۇعاندار)،الاردان تۉمۅنقان،باتىرقان،بۅيۅنقان،چايان قان،بالاقان،نوعوي قان،قاراقان،جاقىپ.سەمەتەي قازىنادان ارقاعى جىبەك،تىشى التىن بەەجىندەن الىنىپ كەلىنگەن 5 كىلەمدى كۅردۉ،سابى التىن،مئزىنە ۇۇ جالاتىلعان ماناستىن ايبالتاسىن عانا الدى.قانىكەي ارابستاندان 70 ادام الىپ كەلىپ،ەچكىلىكتىن قارا-زووسۇنا ماناستىن سۅۅگۉن كۅمدۉروت.ەل كۅرسۉنگۅ باقاي بئر تەرەكتى قىيىپ،كەپىنگە سالات.باقاي مۇنۇن باارىن ايتتى سەمەتەيگە.ەكۅۅ ەچكىلىكتىن قارا زووسۇنا كەلىپ ۅكۉرۉپ تۉشۇشتۉ.بوزبۇۇرا(تۅۅ)كەلىپ چۅگۉپ قالدى قابىر جانىنا كەلىپ.انى قۇران وقۇپ قۇرماندىققا چالىشتى.ىچىنە كىرىپ سەمەتەي اتاسىنىن كۉلۉمسۇرۅپ جاتقانىن كۅردۉ،جانىندا ئشەنگەن چورولورۇنان 5ۅۅ جاتىپتىر:المامبەت،سىرعاق،سەرەك،چۇباق،قوەناالى(كۅكبۅرۉ دەگەن ماناستىن دوسۇنۇن 12 جاشتاعى ۇۇلۇ.ماناسقا قىزمات قىلىپ،ۅلۅرۉندۅ ماناستى كۅرۅم دەيت.قانىكەي ماقۇل بولبوي كۅزۉندۅ زاارى بار،قاراپ قويسو وڭبويسۇن دەگەندە قوەناالى:-ەچ نەرسە ەمەس،قوشو جاتسام دا مەيلى دەيت.ماناس بئر قاراپ قوەت.قانىكەي اچۇۇ ىيلايت).التىنچىسى-سايقال.ال ماناس ۅلۅردۅن 40 كۉن مۇردا كەلگەن.ۅلگۅندۅ بەتىنە تىرماق سالعان.ۅز جۇرتۇنا بارىپ 7 كۉن ۅتپۅي قازا بولعون.دەمەك ماناس من چوعۇۇ جاتقان وشول،-دەپ چەچمەلەيت باقاي.
اندان ارى باقاي ماناستىن بەەجىندە 6 اي حان بولعونۇن ايتات.قونۇربايدىن قولۇنان جاراات الىپ مۇزبۇرچاق،كۅكچۅ،المامبەت،سىرعاق،سەرەك،بوقمۇرۇن سىياقتۇۇ چورولورۇنان ايرىلعان دەيت.اققۇلا وققو ۇچۇپ،تايبۇۇرۇلدۇ مىنگىزدئم دەيت قازاتتا.ماناس ۅلگۅن سوڭ بەش-تاشتىن باشى بەك-جايلوونۇ جەردەپ قالدىم دەيت.
قۇرمان چالعان بوز بۇۇرانى جئلىكتەپ قازانعا سالىشتى.
تۅكۅر ۇستا بۅلۅكباي وشول كەزدە ۅتكۅنۉن ەستەپ،6 ارام بايلىقتى تارتىپ الىپ اتسىز،تونسۇز.بايلىقسىز قالعانىن ويلويت.سەمەتەي كەلگەنىن سەزەت.40 قالچاسىن ەەرچئتىپ جۅنۅيت.سەمەتەي كەلسە سوەم دەگەن بوز بورۇعۇن جەتەلەپ الىشات.
سەمەتەي ويعونۇپ،دۅۅتۉ(تەمىر پىرى)مەنەن و دۉينۅلۉك دوس بولعون،ناركەسكەن دەگەن مىلتىق جاساعان بۅلۅكباي من ۇچۇراشات.بۅلۅكباي بئر كەزدە مەدئيان چولۉنۅن قايىپتان تابىلعان قازاندى ابىكە،كۅبۅش بۅلۅ چاپقان جەرىنەن الىپ كەلىپ قۇراشتىرىپ،ىرىم قىلىپ قۇيۇپ كۅردۉ.قازان ۅز قالىبىنا كەلدى.ال قازان قاسىيەتتۉۉ ەلە،بۉكتۅلمۅ.اندان 500 كىشى توە تاماق جەچۇ.ازىر دا باارى تويۇپ،قازانعا قايرا تاماق تولۇپ قالات.(قاسىيەتتۉۉ قازان)
سەمەتەي كەلگەنىن ۇعۇپ،باقاي ەەرچئتە كەتىپ باشقارىپ جۉرگۅن 500 تۉتۉن قىرعىز سۉيۇنۉپ،95 تەگى بايمىرزا،باقايدىن ايالى كۅرپۅيان قۇبانىپ 9 قارا بۇقانى كەسكىلەپ ساداعا چابىشتى.مۇنۇ تۉشۉنبۅگۅن باقاي ۇۇلۇ بايتايلاق اتامدى قىتاي باسقان ەكەن دەپ ەسى جوعۇن قورسۅتۉپ،ەلدىن باارىن  « قاچقىلا »  دەپ ۉگۉتتۅيت.باقاي ۇۇلدۇۇ بولبوي تۉگۅيۉن دەپ اچۇۇلانات.ەل من سەمەتەي ۇچۇراشات.
باقاي سەمەتەيدى الىپ بارىپ سىرتتا قالتىرات دا جالعىز كىرەت:مىنا،12 جىل بۅتۅن بولدۇق،ەمى تابىشالى،-دەگەندە جاقىپ:-مەن ازىر سەنى ۅلتۉرۅم،قانىكەيدى قاچىرعان،ابىكەنىن 60 بالبانىن ۅلتۉرگۅن سەنسىن،-دەيت.وشوندو باقاي اچۇۇلانىپ،سەنى جايلاعانعا جارايمىن،سەمەتەيئم دا كەلىپ قالدى دەپ جويپۇلانات.باقاي چىعىپ،ۉي سىرتىنان تىڭشاسا، » باقايعا بال چىلا،سەمەتەيگە ۇۇ چىلا.6 بالاما كۉن كۅرسۅتپۅيت بولبوسو » ،-دەيت باقدۅۅلۅتكۅ.باقدۅۅلۅت اچۇۇلانىپ :ۅز بالاندى قانتىپ ۅلتۉرۅسۉن ،ماناس بالام بارىندا ار ەلدەن الىم الىپ مايكۅل جاشاچۇبۇز،6 ۇۇلۇڭ ماناسقا كەتسىن ساداعا،-دەيت.وشوندو جاقىپ:-اچۇۇما تئيبە!كەچەە ماناس 20 عا كەلگەندە ۇرۇم قانىن تالقالاپ،سەن ولجوعو تۉشكۅن ايال بولدۇڭ ماعا.وشوندو ەلە بئلگەم ماناس من كۅڭۉلۉڭ جاقىن ەكەنىن دەپ باشىنا توقموق من بئر سالات.باقدۅۅلۅت اران ۅزۇنۅ كەلىپ،سەمەتەيگە ۇۇ چىلايت،باقايعا بال چىلايت.مۇنۇن باارىن باقاي قاپشىتتان كۅرۉپ تۇرات.
سەمەتەيدى الىپ كەلەت.جاقىپ باقدۅۅلۅتكۅ سەمەتەيگە اراق قۇيۇۇسۇن بۇيۇرات.سەمەتەي چوڭ اتامدان مۇردا ىچكەنئم ۇيات دەپ جاقىپقا سۇنات.جاقىپ جاشىم 98 گە كەلدى ىچپەيم دەپ انت ىچتئم دەپ قۇتۇلات.سەن ىچپەسەڭ ئت ىچسىن دەپ ئت اياققا سۇنعاندا جاقىپتىن كۅك داڭعىتى كەلى جىتتاپ ۅلۉپ قالات.جاقىپتىن ابئيىرى اچىلات.وشوندو سەمەتەي سئزدىن ۇشۇندايىنىزدان مەن بۇقاردا چوڭويدۇم،-دەپ ۇۇ چىلانعان كەسەنى باشىنا جابا بەرگەندە ساقال-مۇرۇتۇ كۉيۅت.سەمەتەي جاقىپتان اقولپوقتۇ،تايبۇۇرۇلدۇ،اقكەلتە،زۇلپۇقور،6 قۇرچ،بوز قۇرجۇندۇ سۇرايت.باقاي بوز قۇرجۇندۇ تارتىپ الىپ قوقچولوققو ارتىپ قايىپچىنىن قارا ۇڭكۉرۉنۅ الىپ بارىپ قازىناعا قوشوت.انىن ىچىندە التىن،قاۇحار بار ەلە.
باقايدىن سەمەتەيگە ۅتكۅندۅردۉ ايتىپ،تالاستى سۉرۅتتۅپ كۅرسۅتكۅنۉ.
باقاي 5 جاشىندا مەككەدەن 5 جىل وقۇعان ،ولۇياتتان باتا العان قادىرمان قارى.
باقاي دۅبۅگۅ كەلىپ :-بۇل جەردە اتاڭدىن التىن تاعى بولۇپ،60 قابات التىن كىلەم تۇرچۇ ەلە،-دەپ ەسكەردى.
المامبەت ۅلۅرۉندۅ باقايعا امانات قالتىرعان:-اباكە،اعىناي قىزى ارۇۇكە 3 ايلىق قۇمۅنۉ بار،تۅرۅسۅ قۇلچورو قوي،تويۇنا 90 سوي،ال ۇۇلۇم مەندەن نايزا سالىم ەر بولوت،-دەگەن.ارۇۇكەنىن بويۇندا 6 اي بويۇ ۅسپۅي 6 جىلدان سوڭ تۅرۅلگۅن .ازىر 6 دا.قۇلچورو 3كۅ تولعوندو كۅبۅش ساانچى قىلىپ قويعون.كۅينۅگۇ جىرتىق.قۇلچورونۇ دەنە قۇل قىلىپ قويعو سالدى.ابىكە ۉيلۅندۉ،بۇرۇلچا بوي ساباعان سوڭ،سالبار قىلىپ،جىرتىق قارا ۉيگۅ جاشاتتى.ال سەنى قۇتۉپ جۇروت.بارالى.
(چورولوردۇ سانايت:اجىباي،باقاي،المامبەت،چۇباق،سىرعاق،سەرەك،شۇۇتۇ،تۅلگۅچۉ،اقجولتوي،بايچورو،اقايار،تازبايمات،قىرعىلچال،بوزۇۇل).
باقاي من سەمەتەيدىن بۇرۇلچاعا ۇچۇراشقانى
سەمەتەي بۇرۇلچاعا قانىكەي بەرگەن كۅينۅكتۉ بەرەت.6 ارام قۇلچورونۇ قۇل قىلىپ الباسىن دەپ ۅلگۉم كەلسە دا ۅلبۅي جۉرۅم.ەسەنقان الدىما كىلەم تۅشۅپ،كىيبەگەندى كىيگىزىپ ەركە قىلىپ باقتى.نەچەن دۅۅلۅر قولۇمدۇ سۇرادى.اتامدىن 34 ۇۇلۇ بار ەلە.اراسىنان اجايىپتان وقۇعان ەن مىقتىسى بۅرۉكۅز دەگەن اعام بار ەلە.12 گە كەلگەندە پەرىدەي سۇلۇۇ بولدۇم.اق سارايىمدىن ەشىگىن اجىداار ،جولبورستور قايتارچۇ.اتام مەنى وشەنتىپ ساقتاچۇ.وشول سارايدا جۇما تۉنۉ تۉشۉمۅ ولۇيا چال كىرىپ:-بۇرۇلچا قىزىم،وڭ جاعىڭا قارا،سەن ۇردۇن قىزى ەلەڭ،بۇل ۇردۇن ۇۇلۇ.سەنىن تۉبۅلۉك جارىڭ ۇشۇل.ازئز حاندىن المامبەتىن قولۇما تاپشىردى.تاڭ اتقانچا بئرگە بولدۇق.ويعونسوم جانىمدا ەچ كىم جوق ەكەن.ال جىگىتكە اشىق بولۇپ،ۅڭۉمدۅ كۅرۉۉنۇ سامادىم.اتامدىن لۇڭكۅدۉ دەگەن بالبانى ايتتى:-تاش-كۅپۉۇرۅ شاارىندا جاشى 12 گە كەلگەن،سارالا اتى بار المامبەت دەگەن بالا بار.اجايىپتان وقۇعان.
بئر كۉنۇ الووكەنىن قوڭۇربايى المامبەتتەن ازاپ كۅردۉم دەپ كەلدى.ەسەنقان قونۇربايعا بولۇشپادى.المامبەت دا حان ۇۇلۇ.جەرىن تارتىپ العانىڭ چىن،-دەپ قويدۇ.بئر كەزدە قوڭۇرباي كەتەەرى من المامبەت كەلدى.ەسەنقانعا تاازئم قىلباي قىتايدىن 40 حاندىعىعنىن بئرۅۅن بەرەسىن دەدى.ەسەنقان :-جاشىن 12 دە،جىيىرماعا جەتسە كۅرۅربۉز دەگەندە المامبەتتىن قان ىچمەسى قارمادى.ەسەنقان قورقۇپ وردوعو قاچىپ كىردى.سىرتتا المامبەت 9 كۉن كۉتتۉ.مەن سۇيسالىپ كۅرۉنۉۉگۅ اراكەت قىلدىم.ال جانىما كەلىپ،قولۇقتۇ قىلام سەنى دەدى.مەن انى مۇسۇلمان دىنىنە كىرۉۉگۅ ۉگۉتتۅدۉم.
(ال ەمى كۉلچورونۇ ابىكە،كۅبۅش سۇيرۅپ جۉرۉپ ۇرات.تاجاعان كۉلچورو بئر ۉڭكۉرگۅ بەكىنەت.كۅك بۇقا مىنگەن چال كەلىپ،اجالدان قاچپا،باقاي،سەمەتەيدىن كەلەەرى جاقىن دەيت.قۇلچورو قۇبانىپ الاچىققا كەلەت.تەڭتۇش بالدارىنا سەمەتەيدىن كەلەەرىن قابارلايت.


قۇلچورونۇن سەمەتەيگە ۇچۇراعانى
سەمەتەي كۉلچورونۇ كىيئمسئز جىلاڭاچ كەزىكتىرەت.ەكى جەتئم ىيلايت.ەل دا ىيلايت.باقاي 7 قارا بۇقاچاردى كەسكىلەپ بالاعا ساداعا چاپتى.كۉلچورو 6 ارامدان كۅرگۅن قوردۇعۇن ايتتى.قانىكەي بەرىپ جىبەرگەن سۇپ كۅينۅكتۉ،توندۇ،شىمدى،كۅك سۇلۅۅسۇن قىمبات بۅركۉ كۉلچوروعو كىيگىزەت.بۇرۇلچا من كۉلچورو المامبەتكە اتاپ اق بوز بەە چالدىرات.سەمەتەي قانتسە دا اعالارىم دەپ 6 ارامعا جولۇقماق بت.تايبۇۇرۇلدۇ سۇراپ الايىن.ەنەكەمدى ابىكەگە الىپ بەرەيىن .بئرگە قونۇپ،بئرگە جۉرۅمۉن.ابىكە اتامدان كەم ەمەس بااتىر دەپ ويلويت.انان داعى بىيىل قوڭتسۇربايدان ۅچ الما بت.باقايعا كەڭەش سالات.
ۉچ –قوشويدوعۇ شىعايدىن ۇۇلۇ چىنقوجونۇ،سەنىن ۇۇلۇڭ بايتايلاقتى،سارى قاندىن قالىعىن،جامعىرچىنىن شايىمبەتىن،تەكەچىنىن ورمونبەگىن بەلگە تاڭۇۇ قىلىپ بەەجىندەن ۅچ الاارىن بئلدىرەت.وشوندو باقاي:-بۇل كۉندۅ 40 چورونۇن ويۇ تۉز ەمەس،باشچىسى قىرعىلچال من تازبايمات كۅبۅشكۅ قىزمات قىلات.كۅبۅش قارا نىيەت.ابىكە چىنىندا اق كۅڭۉل.سەن شاشپاي تۇر،مەن جەر چالىپ الاردىن ويۇن بئلىپ كەلەيىن دەپ جۅنۅيت باقاي.




سەمەتەيدىن ماناستىن قارىنداشى قاردىعاچقا جولۇققانى
سەمەتەي اڭعىچا الدىنان توودوي بولعون قاراان كۅرۅت،بارىپ سايسا كەنەبەيت.قورقۇپ ارتقا قاچات.باقايدى پاانالايت.وشوندو باقاي قاردىعاچتى تاانىپ،انىن وقۇياسىن ايتات.قىتايلار من بولعون سوعۇشتا قاردىعاچ وندوعون قىتايدىن قولۇندا قالىپ،تەلقىزىل اتى ۅلۅت.الار قىتايلىق چىلاماعا نىكە قىيىشات.بئز ماناس من قوشو بارىپ انى قىتايلاردان بوشوتۇپ الدىق.بئروق ماناس قاردىعاچتىن نامىسىنا دوو كەتتى.ەچ كىم بارباس،ەچ كىم كۅربۅس جەلپىنئش دەگەن جەردىن تۇبۉندۅگۇ جارماناسقا كۉيۅۅگۅ بەرەت.وشونچو جىل تىنچ جاشاپ،ۇشۇل بىيىل قاردىعاچقا اق دۅۅ من كۅك دۅۅ توسقوول بولۇپ،تىنچتىق بەربەيت.7 جىل الىشىپ جەڭە الباي،ماناستان جاردام سۇراپ كەلاتقان بت.باقاي اعا باردىعى ۅلگۅنۉن قابارلايت.اندا قاردىعاچ 6 ارامدى تالقالاماق بت.وشوندو سەمەتەي:-قوقۇي ەجە،ۉيۉڭو قايت،اق دۅۅ من كۅك دۅۅدۅن ۅزۉم قۇتۇلتام.6 ارامعا قول كۅتۅرۉپ جاماناتتى بولبو،-دەپ قوشتوشوت.قاردىعا بەكىنىپ،سەمەتەي قوردۇق كۅربۅسۉن دەپ اڭدىپ قالا بەرەت.


باقاي من سەمەتەيدىن ابىكە،كۅبۅشكۅ جولۇققانى
ۉربۉستۉن باشى كۅك-جايىقتى جەردەگەن ابىكە من كۅبۅشكۅ كەلئشەت.باقاي قىرعىلچال من تازبايماتتىن بۇزۇقۇلۇعۇن ايتات.سەمەتەيدى قالتىرىپ چالعىنعا بارات.ويۇ تازا شۇۇتۇنۇ كۅرۅت دا،سەمەتەي جۅنۉندۅ ايتات.اندا شۇۇتۇ 40 چورونۇ الاقسىتماق بولوت دا،وردوعو بارىپ،الىستان چاڭ كۅرۉنۅت ،قىيازى قىتايلار عو دەپ 40 چورو بۉ اتتانىرپ كەتەت .وردودو ابىكە من كۅبۅش عانا قالات.وردوعو كىرگەندە ابىكە ابدان ىيلايت،سەمەتەيدى قۇچاقتاپ.كۅبۅش بئلمەكسەن بت.التىن كىلەمگە كۅزۉ تۉشۅت سەمەتەيدىن(قانىكەي ايتقان).
قوبۅش قااردۇۇ حان ەلە.انىن تۇشۇندا قارىلار تەرى ئيلەپ ،قاالاسا بئيلەتەت،الىمدى كۅپ سالات.الىمعا چىداباي كۅپ ەلدەر قاچىپ كەتەت.قوشۇنا حاندىقتار توعوتپويت.ماناستىن ۇباعىندا بۉت قوشۇنالار الىم بەرىپ تۇرچۇ،الاردىن بئر جوق.اقىلايعا ۉيلۅنگۅن كۅبۅش تاماعىن تاپتاپ جاتقان كەز.
سەمەتەي ابىكەدەن بوز كىسەنى،اقولپوقتۇ،اقكەلتەنى،تايبۇۇرۇلدۇ،جەلماياندى،اقشۇمقاردى سۇرايت.ابىكە باارىن بەرەت.جەلمايان سەنى توسقونۇ كەتكەن.اقشۇمقار بالاپان اچتى،تايبۇۇرۇل قاچىپ كەتكەن،بوز كىسە قوبۅشتۅ ،مەندە بارىن ال دەيت.ال ەمى كۅبۅش بولسو بۇلاردىن باارىن ۅزۉم العامىن.ماناسقا تىيەشەلۉۉسۇ جوق،-دەپ بەربەيت.سەمەتەي اچۇۇلانىپ كۅبۅشتۉ چاپقاندا ججەرگە قۇلايت.6 قۇرچتۇ،سىرنايزانى،اقولپوقتۇ،اقكەلتەنى،بوز كىسەنى الىپ سەمەتەي چىعىپ كەتەت.اقىلاي ەچ نەرسەگە جارابايسىنار دەپ جىندەنەت.قوبۅشكۅ بولۇشقۇسۇ كەلگەن ابىكەنى باقاي توقتوتوت.




كۅبۅشتۉن سەمەتەيگە دۇشماندىق تۉرۇن كۅرسۅتكۅنۉ
كۅبۅش اچۇۇلانىپ تورۇايعىردى مىنىپ جۅنۅيت سەمەتەيگە.سەمەتەي كۅبۅشتۉن باشىن كەسىپ الاردا باقاي ورتوعو تۉشۉپ قاشىق قانىن سۇرايت.قالماق كەلىپ اعا بولۇپ بەرەبى ساعا دەيت.كۅبۅش 7 كۉن قانسىراپ جاتتى.40 چورو 10 كۉن جوعولوت،جەر چالىپ دۇشماندى ئزدەپ تاپپاي جۉرۉشۅت.الار كەلگەنچە كۅبۅش ازاپ تارتات.چالعىندان كەلگەن 40 چورونۇ اقىلاي بەتتەن الات.اندا اجىباي من شۇۇتۇ:ماناستان قالعان بالاعا قانتىپ قول سالابىز ؟ قوشويدۇن باتاسىنان تۇۇلعان.اعا باستاشقان جوو وڭ قالبايت.ەر سەمەتەي تامانى من تىك تۇۇلعان.ون قولۇنا قارا قان،سول قولۇنا سارى زاار قارماپ تۉشكۅن كەرەمەت بالا.
وشەنتىپ 40 چورو ابىكەنىن ۇيۉندۅ ماس بولۇپ،سەمەتەيدى دا ۇنۇتۇپ قالىشات.


سەمەتەيدىن تايبۇۇرۇل،اقشۇمقار،قۇمايىق ۉچۅۅن تالاادان تااپ العانى


الىستان اتتىن چاڭى چىعات.كۅرسۅ،تايبۇۇرۇل ەكەن.قۇبانعان سەمەتەي تەمىرقاندىن اقتۇلپارىن چالماق بت.باقاي تاياتاسىنىن مالعا قاروو جان ەكەنىن ايتىپ توقتوتوت.سەمەتەي اعا اققۇلانىن جابدىقتارىن تاعات.اقشۇمقار بالاپانىن الىپ كەلىپ بەرەت،ال اپاسىنان دا چوڭ،كۅركۅم ەكەن.قۇمايىق كەلگەندە اق بوز بەە سوەت،ەتىنە قۇمايىق توەت.قاردىعاچ كۅڭۉلۉ تىنچىپ،جەلپىنئشكە كەتەت.


سەمەتەيدىن تالاستان بۇقارعا جۅنۅگۅنۉ


سەمەتەي تايبۇۇرۇلدۇ مىنىپ زۇۇلداپ ۇچۇپ جۅنۅيت.30 قۇن ۅتۉپ چىيىردى تاماق جەبەي جاتىپ قالات.قانىكەي دۉربۇ سالىپ،چىيىردىعا ايتات.قۇمايىقتى كۅرۉپ،قانىكەي باققان كەزىن ەستەيت.ووزۇ من سۉت بەرچۇ.قۇمايىق قانىكەي من قورۇشكۅندۅ بۇت ەل ىيلايت.وشوندو سەمەتەي مەن بۇل جەردە تۇربايم.سارىتازدى الىپ بارىپ،سارى قان قىلىپ ارعىنعا حان كۅتۅرۅم.بۇل جەردە كۅمۉر ۅچۇرۉپ،سئلەر قادىرىنا جەتپەگەن سوڭ.باقاي جول باشچىم.قىتايدان ۅچ الامىن.اتامدى جاشىرىپ،تەنتىگەن قۇل دەدىرتتىنەر.ۅز جۇرتۇما كەتەمىن دەيت.


تەمىرقان جۇرتۇن چوعۇلتۇپ،سەمەتەيدى جۅنۅتۉۉگۅ كەڭەش قىلعانى
تەمىرقان سەمەتەيدى كەتىرگىسى كەلبەي ىيلايت.بۇقارعا سەنى اكىم بولوت دەپ جۉردۇم.تۇمار تاعىپ باقتىم.ساعا ئشەنچۉ ەلەم.ەمى دۇشمان قاتىلسا قانتەبئز ؟ نەگە شاشاسىن قىرعىزعا7جە جوو كەلدىبى قىتايدان ؟ ەگەر انداي بولسو قاالاشىنچا اسكەر ال،اتتان،قۇرالدان ال.اقتۇلپاردى ال.قاالاسان جانىمدى ال.اندا سەمەتەي:-قوقۇي،تاياتا،بۇل كەبىڭدى ەچ كىم ۇقپاسىن.قاچان قۇچكۅ كىرگەندە قىتايعا قول سالام.بۇقاردى چااپ البايمىن.
تايەنەسى قورپۅجان كەلىپ،سەمەتەيگە قاالاعانىن بەر،سۇلۇۇ قىز الىپ بەر،بولبوسو قورگۉلۉكتۉ كۅرگۅزۅت دەيت.اندا تەمىرقان شاار بويۇنچا اتتاردى سىندان ۅتكۅرۅت.سارى قان تۇۇچۇناقتى قارمادى،تەمىر قان سارى قانعا كۅك كۉپۇ تون كىيگىزدى،بوزكەلتەسىن دا ئلدى،ىس مايىلدىن ناركەسكەنىن بەردى.كۅلۅي حاپندىن قاراقاشقا ارعىماعىن قانىكەي قارماپ الدى.اندان كىيىن قىزداردى سىنوودون ۅتكۅردۉ.شااتەمىر قىزى چاچىكەيدى كۅلۅيقان تانداپ بەردى.14 جاشتا ەلە.شااتەمىر،كۅلۅي،تەمىرقان اعا-ىنىنىن بالدارى.شااتەمىر وشوندو:-قىزىمدى تولتويعو قۇدالادىم.جەدىگەردىن بااتىرى باعىش حان-تولتويدۇن اتاسى.جەدىگەر ەلى چۇۇ قىلباسىن.اندا تەمىرقان اچۇۇلانىپ،تولتويعو ۅزۉم بەرەم سازايىن دەپ ۇرۇشۇپ قوەت.سەمەتەي چاچىكەيگە ۉيلۅنۇپ تالاسقا جۅنۅيت.80 تۅۅگۅ ارتىلعان دۉنۇيۅ ارتىلعان.اعا 80 بااتىر قوشۇلعان.




سەمەتەيدىن بۇقاردان تالاسقا كۅچۇپ جۅنۅگۅنۇ
جولدو قانىكەي ىرىم قىلىپ،كەن-كۅلچۉككۅ كەلگەندە قاراپ كۅرمۅك بت.سۇۇسۇ تولۇپ،جەمئشى تۅگۇلۉپ،قۇرتتارى بارماقتاي ەكەن.قانىكەي قۇبانىپ،داستورقونۇن جايناتات.ەرتەسى ەرتە من ناماز وقۇپ جولعو چىعىشات قايرا.وشوندو قانىكەي ايتات:قوقون قووپتۇۇ جەر.اندان كۅرۅ ەچ كىم بئلبەس امان-جولعو سالالى.امان جەتىپ الالى.نامانعان،انجئيان،سامارقان ،قوقوندون اتاڭ الىم الىپ تۇرعان.الاردىن ۅچۉ بار دەگەندە سەمەتەي:-مەن ەچ كىمدەن قاچپايم،اجال جەتسە ۅلۅم،قاچسام اتىم جامان بولوت دەپ قوقونعو كىرەت.قوقون حانى قوزۇبەككە قاروول قابار بەرەت.


سەمەتەيدىن جولدو قوقوندۇقتار مەنەن ۇرۇشۇپ جەڭگەنى
قاروول قوزۇبەك حانعا قابار بەرگەن سوڭ ال 1000 بالباندى جاراقتاندىرىپ،چىيىردىنى داڭعىتتارعا جارالى،سارى تازدى قۇرساندىققا چالالى،قانىكەي من سەمەتەيدى كۅبۅشكۅ بايلاپ بارالى،ەسەپسئز بايىپ قالالى دەيت.ماناسقا ۅچۉ بار 4 قان ەلىنەن انجئيان،ىندوستان،قوقون،سامارقاندان دا بئر توپ ەل چوعۇلدۇ.انتكەنى كەزىندە قوردۇق كۅرگۅن،سالىم تۅلۅگۅن.اعا قوشۇمچا كۅبۅش قىرعىل چالدى قات بەرىپ جۅنۅتۅت ەكەن سەمەتەيدى قارماپ العىلا دەپ.
سايىشتا جاناالى،قاراچ ەكى حان سايىپ ۅتتۉ سەمەتەيدى.ىندوستاندان وروقجان بااتىر دۅبودۅي چوڭ ەلە،قىلجەەرەن تۇلپارى بار ەلە.وروقجان سايعاندا سەمەتەي كەنەبەدى.ال ەمى سەمەتەي انى كۅمۅلۅتۅ قويدۇ.بااتىرلار جۉرۅگۉ القىمىنا كەلدى.جاناالى،قاراچ حان ۅلدۇ.وشوندو قوزۇبەك ەشىكتەرىن بەكىتىپ جاتىپ قالدى قورقۇپ.اندا سارى تاز –قوي،بالام،قوقون بئزگە جاقىن جەر.ۅز جۇرتۇندۇ ايىسىز قىربا.قىياماتتا جووپ بەرەبئز دەپ توقتوتتۇ.4 حان ەلى جەنئلىپ بەردى.
تالاسقا كەلىپ تۉشۉشتۉ.


قانىكەيدىن سەمەتەيگە جەر كۅرسۅتۉپ ارمانىن ايتقانى
قانىكەي ماناستىن بارىندا ادىردا ەلىكتەر چۇرقاپ،تۇلقۇ چۇرقاپ جۉرگۅنۉن،جەر ازىر تاقىر بولۇپ،جان-جانىبار جوعولعونۇن ايتىپ كەيئيت.ولۇيا-اتا،قارا –بالتا،چاتقالكۉيۉكتۉن-بەلى من تاانىشتىرات.ماناستان قالعان مەچئتتىن تالقالانعانىنا كەيئيت.ارعىن،قىرعىزدان 5 بالباندى الىپ،قازىنا قازدىرىپ،قاتتىرىپ،انان ۇۇ بەرىپ ۅلتۉرگۅنۉن ايتات.قازىنانىن ووزۇ ادام باتقىداي.ىچى 400 قوي باتقىداي كەن.
ماناس 12دە الووكەنى اقسىدا قاچىپ باراتقان جەرىندە ۅلتۉرگۅن.قونۇرباي كەكتۇۇ قالعان.


سەمەتەي تالاسقا قوندۇ
قانىكەي مۇرداعى وردو وردۇنا وردو تىكتى.تۇۇعاندار كەلدى.بۅلۅكباي 40 قالچاسى من كەلدى.500 تۉتۉندۉۉ باقاي كەلىپ قوشۇلات.قانىكەي اق بوز بەەدەن 600 سويدۇرات.اي جاڭ-جۇڭ قىزى بئرمىسقال من ەسەنقان قىزى بۇرۇلچا ۇۇلدارىن الىپ كەلەت.كۉلچورونۇ قانىكەي ەمئزسە سۉت،قانچوروعو قان چىعات.كەل،قانچورونۇ ۇۇ بەرىپ ۅلتۉرۅلۉ،كەلەچەكتە دۇشمانىڭ دەگەندە سەمەتەي:-قوقۇي،ەنەكە،كىچىنەكەي بالانى ۅلتۉرۉپ ەمنە ؟  دەپ بولبوي قوەت.سەمەتەيدى ەل حان كۅتۅرۅت.


بايمىرزانىن ۅلۉشۉ.سەمەتەي سارى قاندى ابىكە،كۅبۅشكۅ قابارعا جىبەرگەنى.چاتاقتا ۉربۉ،قىرعىلچال،تازبايماتتىن ۅلۉشۉ
98 جاشتاعى بەرەشەن بايمىرزا ۅلعوندۅ سەمەتەي جاقشى نىيەت من ابىكە،كۅبۅشكۅ قابار بەرەت.سارى قاندى جۅنۅتۅت.ابىكە ،كۅبۅش سارى قاندى ولتۉرۉۉگۅ قامىنعانىن،سەمەتەيدى چااپ الۇۇعا داياردانىپ جاتقانىن شۇۇتۇ قابارلاپ قوەت.سارى قان قورقپوستون سالعىلاشىپ،قىرعىلچال،تازبايمات،ۉربۉنۉ (كەمىن حانى)ۅلتۉرۅت.سەمەتەيدەن ۅچ الۇۇ ۉچۉن كۅبۅش ۉربۉنۉ،ۉمۅتۅيدۉ،مۇزبۇرچاق ۇۇلۇ بۇيانبەكتى،شىعايدىن ۇۇلۇ چىنقوجونۇ چوعۇلقان ەلە.تۇۇچۇناق اتىن مىنىپ سارى قان سەمەتەيدى كۅزدۅي بارىپ،بولعون وقۇيانى ايتات.
اڭعىچا كۅپ قول من ابىكە،كۅبۅش كەلەت سەمەتەيدى ۅلتۉرۉپ،ەلىن باعىنتقانى.40 چورونۇن ىچىنەن ىرچى ۇۇل من شۇۇتۇ عانا ۅز ەلىنە كەتىپ،ماناستىن تۇزۇنا قارا سانوودون باش تارتىشتى.
سەمەتەي بئر دا قارشىلىق كۅرسۅتپۅي چىقتى دا:-اعالارىم،بئز جوو ەمەسپئز،اپامدى بئرۅۅڭۅرگۅ نىكە قىيىپ الىپ بەرەيىن،ىنتىماققا كەلەلى،دەسە دا ابىكە ،كۅبۅش جامعىر قىلىپ وق اتىشات.سەمەتەي اچۇۇسۇ كەلىپ،وق اتا باشتادى.كۅبۅشتۉ ۅلتۉرۉۉ ۉچۉن ەمەس،قورقۇتۇۇ ۉچۉن اتقان وعۇ باشىن الىپ كەتىپ،كۅكتەلكىنىن ۉستۉنۅن ووناپ تۉشتۉ.اىكەگە بارىپ سەمەتەي جالىندى:اعاتاي،تايبۇۇرۇلدۇ،ەنەمدى تارتۇۇ قىلايىن،بئز دۇشمان ەمەسپئز ،-دەپ.ابىكە وق من جووپ قايتاردى.قاچىپ جۅنۅدۉ اقتەلكى من.سەمەتەي انسايىن ارتىنان قالباي اباكەلەپ،حان كۅتۅرۉپ الۇۇنۇ ماقسات قىلىپ،قورقۇتۇۇ جە توقتوتۇۇ ۉچۉن عانا سىرنايزا سۇندۇ،سىرنايزا ابىكەنىن ۅپكۅسۉنۅن ۅتۉپ اجالى جەتتى.
چىيىردى،باقدۅۅلۅت،قانىكەي ۉچۅۅ جاقىپتى ولتۇرۅت.اندان كىيىن اقىلايدى داڭعىتتارعا جاردىرات،قۇرماندىققا چالات،ۅچۉن الات،ۅلتۉرۅت.
سەمەتەي 40 چوروعو چاپان جااپ،سىيلاپ ات بەرىپ،مەيمان قىلات،بئروق الاردىن ويۇ بۇزۇلات.قىتايدى كۅزدۅي قاچىپ جونۅگۅندۅ سەمەتەي جەتىپ بارات.ارتىقچا قۇۇ بايچورو قاچىپ باراتقان جوقپۇز،12 جىلدان بەرى سەنى كۉتتۉك ،-دەپ الداپ قوەت.سەمەتەي 40 چوروعو ئشەنىپ،الارعا بئيلىكتى بەرىپ،سىي كۅرسۅتۅت.قانىكەي وشوندو ۇۇلۇنا ايتات.40 چورو ساعا ەل بولبويت،5-6 دان تۇش تاراپقا بۅلۉپ تەنتئتىپ جىبەرگىن دەيت.سەمەتەي ۇققۇسۇ دا كەلبەيت.بئر قۇنۉ ادىباي،كۅلباي،چىيبىت،قوچقور 40 چورو من بئرگە سەمەتەيدى وق من قۇىۉپ الىشات.سەمەتەي جالىنات.بولبوعوندو سەمەتەي باارىن قىرىپ سالات.جول بويۇنا 40 كۉمبۅز سالدىرات.كۉمبۅزگۅ 4 اعاسىن قاتار قويدۇرۇپ، » چىيبىت » ، » قوچقور »  اتاپ قوەت.ۇشۇل كۉنگۅ چەيىن وشول جەر  « قوچقور »  اتالىپ قالىپتىر.
سەمەتەي قوڭۇربايدان ۅچ الۇۇنۇ ۇنۇتقان جوق.ال ۇچۉن تۇۇعاندارىن ئزدەدى.وشوندو شىعايدىن ۇۇلۇ چىنقوجو ەسىنە تۉشتۉ.چىنقوجونۇن ماناس ۅلگۅنۉ ۉچۉن كۅڭۉل ايتپاعانىن،سەمەتەي كەلگەندە ۇچۇراشۇۇعا كەلبەگەنىن ەستەپ،باقايدى،سارى قاندى،قاچورو،قۇۉلچورونۇ جۅنۅتتۉ.بئرگە كۅچۉپ،بئرگە قونولۇ،جاقىن تۇۇعان بولولۇ،-دەپ ايتتىرىپ جىبەردى.بۇل قابار چىنقوجوعو جاعا بەربەدى.ماناستىن ۇۇلۇنان ەمنەم كەم دەپ ويلودۇ.چىنقوجونۇن وروي سۅزدۅرۉ جانعا باتىپ،كۉلچورو انىن قارا اتىنا نوعويدۇن ەن تامعاسى باسىپ قوەت دا،كەتەەردە جىلقىسىن تئيىپ الا كەتەت.چىنقوجو اچۇۇلانىپ،جەدىگەردىن تولتويۇنا(باعىشتىن ۇۇلۇ) بارىپ،بئرگەلىكتە سەمەتەيدەن ۅچ الماق بت.جەدىگەر ەلىنە ەلىن بۉت كۅچۉرۉپ بارات.ەكى جاقتىن ەلى دا ناراازى بت.تولتوي جووش ەلە،ەمى قانداي بت دەپ ويلونوت قاراپايىم ەل.چىنقوجو بولسو ۅزۉنۉن ارام نىيەتىن ئشكە اشىرۇۇ ۉچۉن:-سەمەتەي سەن قايىنداپ قويعون قىزدى الدى،ەمى سەن ال قايىنداعان قىزدى ال.اقۇن حاندىن شاارىن قامايبىز.بەربەسە تارتىپ الابىز دەيت.قامدانىپ اقۇن حاندىن شاارىنا بارىشات.وشوندو اقۇن حان 80 كۉن كۉتسۇن،تولتويدۇن سۇرقوەنۇن،چىنقوجونۇن قارا اتىن قوشسۇن،دەپ شارت قوەت.ايچۉرۅك جۉرۅگۉ تئلىنىپ،ۅزۉنۅ ىلايىق كۉيۅۅ ئزدەپ،تولتوي من چىنقوجودون قۇتۇلماق بت.قوڭۇربايدى،تۅشتۉكتۉ،قوشويدۇ ۉمۅتۅيدۉ سىنايت.سەمەتەي عانا قۇپۇلۇنا تولوت.چاچىكەي من جاقشىلاپ سۇيلۅشمۅك بت.بئروق چاچىكەي جاقىن جولوتپويت.جوعول،قارى كۉڭ دەپ تئلدەيت.ايچۉرۅك اق قۇۇ كەبىن كىيىپ،سەمەتەيدىن اقشۇمقارىن الا قاچات دا،ۉرگۅنچتۉن (دارىيا) بويۇنا كەلىپ،بوز ۇي تىگىپ سەمەتەيدى كۉتۉپ جاتىپ قالات.سەمەتەي كۉلچورو،قانچورو من چىعىپ شۇمقارىن اق قۇۇعا سالات،ايچۉرۅك تۇمان قاپتاتىپ،ابا ىپرايىن بۇزۇپ شۇمقاردى الىپ قاچات.وشوندو سەمەتەي چاچىكەيدەن سۇراعىلاچى،بئر سەبەبىن بئلەبى دەپ جۅنۅتۅت.باقايدىن بۇيرۇعۇ ب.چا چاچىكەيدى ۇرۇپ،قورقۇتۇپ،اقشۇمقاردىن داينىن بئلئشەت.ايچۉپپرۅك الا قاچقانىن ايتات.ۉرگۅنچتۉن بويۇنا بارىپ،كۉلچورو 12 جاشتا قىزدار من وينوپ سەمەتەيدى ۇنۇتۇپ قالات.سەمەتەي اچۇۇلانىپ،تايتورۇنۇ مىنىپ(زاپاستا 12 ات بار ەلە)ايچۉرۅككۅ جەتەت دا،اقشۇمقاردى بەر،كەتەيىن دەپ اچۇۇلانات.ايچۉرۅك ماعا قايىندالعانسىن،سەنى كۉتتۉم دەسە دا بولبويت.وشوندو چۇرۅك تاارىنات.كۉلچورو ەكۅۅن ەلدەشتىرەت.ايچۉرۅك سەمەتەيدى ۅز وردوسۇنا الىپ بارىپ بەكىتىپ قوەت.


چىنقوجو،تولتوي قاپتاعاندا،اجىباي ،تۉمۅنبايدىن ەلچئلىككە بارعانى
اجىباي من تۉمۅنباي (ووعان جاقشىلارى)ايچۉرۅكتۉ تولتويعو بەرمەك بولۇپ ۇبادالاشات دا،بولجوعون قۇندۅن سەگئز كۉندۅن كىيىن ماقۇلدۇعۇن الىپ بەرەبئز دەپ چىنقوجوعو ۇبادا بەرىپ سالىشات.ايچۉرۅككۅ كەلىپ،ەلدىن تىنچتىعى ۉچۉن تولتويعو كۉيۅۅگۅ چىق دەپ سۇرانات.ايچۉرۅك سىر بئلگىزبەي ماقۇل دەپ قوەت.ال ارادا كۉلچورو تولتويدون قابار الىپ،دارامەتىن بئلمەككە جۅنۅيت.تولتويدۇن باشىن سەمەتەي كەسىپ الات دا،سۇرقوەندۇ چىلبىرى من ىرعىتات.كۉلچورو ئلىپ كەتەت.قانچورو ىچىنە كەك ساقتاپ قالات.مەنى جاقشى كۅربويت دەپ.چىنقوجونۇ سەمەتەي بۇتۇن قارماپ تاشقا چااپ ۅلتۉردۉ.


سەمەتەي قوڭۇربايدان ماناستىن قۇنۇن قۇۇعانى(كىچى قازات)
چوڭ قازاتتا ماناس قىرىم دەگەن قىتايدىن قىيىنىن جارىپ ۅلتۇرگۅن.وشونۇن مۇرادىل دەگەن ۇۇلۇ جايچىلىق ۅنورۉ بار،تولعون-توقوي ايلا-امالى بار ەكەن.مۇرادىلدىن جۅۅجەلدەت دەگەن مىقتىسى قانچورو من كۉلچورونۇ قورۉپ مۇرادىلعا ايتات.باقايدىن كۅكچولوعۇ من سەمەتەيدىن تايبۇۇرۇلۇنان باششقا14 اتتى كۉن جاادىرىپ مۇرادىل الىپ كەتەت.سەمەتەي 2 چورونۇ جەمەلەبەيت دا،قالتىرىپ،باقاي من چالعىنعا جۅنۅيت.ەن العاچ قاروول بولعون قۇۇ تۉلكۉنۉ ماناستىن قۇمايىعى تئشتەپ ۅلتۉرۅت.اق قۇلجانى باقاي اتىپ سالات.قۇۇ ۅردۅكتۉ اقشۇمقار الدى.جىلقىچى باشچىسى قاراعۇلدان قابار الماق بولۇشتۇ سەمەتەي من باقاي،انتكەنى ال ۅتۅ قۇۇ ەلە قونۇربايدىن جىلقىچى باشچىسى.جىلقىچىلاردىن ەڭ كەنجەسى جامان تۉش كۅرگۅنۉن،ال سەمەتەي كەلسە كەرەك دەگەن ويۇن ايتات.قاراعۇل انى ۇردۇرۇپ،توقموقتوتۇپ،قوردويت.
كۅپ ۅتپۅي سەمەتەي كەلەت.قاراعۇل سەمەتەيدى تۉپكۉ اتابىز بئر،قىتايلاردان كۅپ قوردۇق كۅردۉم،سەنى ۇشۇنچا جىل كۉتتۉم دەپ الدايت.قاراعۇل ايتات:-كەل،قوڭۇربايدى بئرگە جەڭەلى،تايبۇۇرۇلدۇ جىلقىعا قوش دا،قوڭۇربايدىن العاراسىن مىن دەپ.سەمەتەيگە قاشاڭ اتتى مىنگىزەت،ۅزۇ العارانى مىنەت.وشەنتىپ ۇلۇۇ سۇۇعا كەلگەندە سەمەتەي اعىپ كەتە جازدايت.ادامدان ەستۉۉ جانىبار تايبۇۇرۇل ەەسىن كەلىپ سۇۇدان چىعارات.سەمەتەي تايبۇۇرۇلعا جايداق مىنىپ قاراعۇلدۇ قۇۇپ جۅنۅيت.انتكەنى قاراعۇل ماناستى دا بئر نەچە جولۇ الداعانىن ايتىپ ماقتانات.العاراعا جەتپەي قۇيرۇعۇن عانا جۇلۇپ قالات سەمەتەي.اقىرىندا نەسقارا من قوڭۇربايدىن باشىن كەسىپ الات.


سەمەتەيدىن ۅلۉمۉ
سەمەتەي ەلى من تىنچ جاشاپ جاتقان كەزىندە كۅكچۅنۉن ۇۇلۇ(اكەركەچتىن)ۉمۅتۅي سەمەتەيدەن اتاسىنىن قۇنۇن قۇۇپ كەلەت.مەنىن اتام كۅكچۅنۉ ماناس زوردۇق من قىتايعا الىپ بارىپ ۅلتۉرگۅن،مەن دا سەمەتەيدى ۅلتۉرۉپ قۇنۇن قۇۇپ الامىن دەيت.
قازاقتار اقىرىن شىبىراشىپ ۉمۅتۅيدۉن ەسى جوقتۇعۇنا تاڭ قالىشات.قايسى بەتىبئز من بارابىز.ۅز اتاسىن سويۇپ تاشتاعان قانقور بئزدى اياماق بەلە دەپ ۅز ارا سۉيلۅشۉشۅت.اكەركەچ ۇۇلۇنا ناساات ايتات:سەندەيدەن التىمىش ادام بارسا دا وڭبويت،اندان كۅرۅ سەمەتەي من اقىرەتتىك دوس بول،قوشۇنا بول،-دەيت.ۉمۅتۅي ەچ كىمدى ۇقپايت.2000دەي قول الىپ،وق-دارى جۉكتۅتۉپ جۅنۅپ قالات.ەگەر قۇن بەربەسە چاتاق سالماق بت.
كۉلچورو ەشتەكتەردىن جامعىرچىسىنىن قىزى اقبالاعا ۉيلۅنگۅن ەلە.جامعىرچىعنى اجالدان الىپ قالعانى ۉچۉن قىزىن ۅزۉ تارتۇۇ قىلعان.
ۉمۅتۅي قۇن دوولاپ كەلگەندە قانىكەي،باقايلار ايتقانىنا كۅنۉپ،ەمنە دەسە باارىن بەرگىلە دەيت.سەمەتەي بولسو ۉمۅتۅيدۉ قاالاسا حان كۅتۅرۅيۉن،قاالاسا قوشۇنا وتۇرسۇن،ەپكە كەلسىن دەيت دا،(ەچ كىمگە بئلدىربەي قۇلاعىنا شىبىرايت:تاقىر بولبوسو باشىن ال دەپ)وشەنتىپ ۉمۅتۅيگۅ كۉلچورو ايتات:بئزدىن بئر حاندىعىبىزعا حان كۅتۅرۅلۉ،ىنتىماققا كەل دەدى،قاالاسان مال-جان تارتۇۇ قىلالى دەسە ۉمۅتۅي:ماعا تايبۇۇرۇلدۇ تارتۇۇ قىلعىلا،باارىناردى چااپ الام دەپ وولۇعات.وشوندو ۉمۅتۅيدۉ بايلاپ سەمەتەيگە الىپ بارات.ال داعى ەلە ايتقانىنان قايتپايت.وشوندو كۉلچورو قورقۇتۇۇ ۉچۉن عانا شئلتەپ باشىن كەسىپ الات،ۉمۅتۅي ۅلۅت.تايبۇۇرۇلدۇ باش قىلىپ تولتۇرا قۇن جۅنۅتۉشۅت اكەركەچكە.اكەركەچ قانچورونۇن اقىلى من تايبۇۇرۇلدۇن قۇلاعىنا قورعوشۇن قۇيدۇرۇپ،تامانىنا ئينە قاعات،چوبۇر اتقا ايلاندىرات.كۉلچورو جەر توقموقتوپ ىيلايت:تايبۇۇرۇلدۇن تارتۇۇعا كەتكەنى،سەمەتەيدىن اجالىنىن جەتكەنى،دەپ.كۅپ ۅتپۅي اكەركەچ كەك ساقتاپ جەدىگەر ەلىنىن حانى باعىشتىن ۇۇلۇ تولتويدۇن ىنىسى قىيازعا قابار جىبەرەت:سەمەتەي اتسىز قالدى،چااپ ال،قانچورو دا قىيازعا قات جۅنۅتۅت كەل دەپ.قىياز ەلدى چوعۇلتات.ەل جاقشىلارى :قوي،قىياز،سەمەتەيگەك الىن جەتپەيت،انىن قولدووچۇسۇ بار.تۉبۉ بئرگە قىرعىزبىز دەيت.قادىرباي من تۅلۅباي سەمەتەيدىن ەردىكتەرىن ساناپ بۉتۅ الىشپايت.قانچورو قايرا چاقىرات.قىياز ەلدى زوردوپ الىپ جۅنويت.تولتويدۇن قۇنۇن قۇۇپ،ايچۉرۅكتۉ الماق بت.
بئر كۉنۉ تاڭ ەرتە قىيازدىن كەلە جاتقانىن بئلىپ قانچورو سەمەتەيگە كەلەت دا،ماناس اتام تۉشۉمۅ كىردى،مۉرزۅگۅ بارىپ ساداعا چابالى اق بوز اتتان دەيت.سەمەتەي ماقۇل بولۇپ 90 بەە الىپ جۅنۅيت.ايچۉرۅك ىيلاپ جۅنۅتپۅيت.باربا،تۅرۅم،بۉگۉن بارساڭ ۅلۅسۉڭ.تۉشۉمدۅ اتسىز قالدىڭ،وڭ قولۇڭ،ۅڭ بۇتۇڭ جوق قالدى ،قۇرالدارىن بۉت سىنعان،قولدووچۇلارىڭ جوق ەكەن دەيت.سەمەتەي اچۇۇلانىپ،ەگەر وشوندوي بولسو سەنىن اقۇن حان اتاڭ ۅلۅت ەكەن دەپ جوورۇيت دا،قامچى من چابات.ايچۉرۅكتۇن كۅينۅگۉ سۅگۉلۉپ جەرگە جاتىپ قالات دا،كەتكەن جەردەن كەلبەي قال،ىچئمدە 3 ايلىق كۉمۅن بار،قايرىلىپ كەلىپ كۅربۅي قال دەپ قارعايت.ال ەمى قانىكەي بولسو مۉرزۅگۅ بارعاندا كۉنگۉرۅنگۅن ۉن چىقپاسا تەز قايت دەيت.
تۅۅ،بەەلەردى ساداعا چااپ ،قاسەتتۉۉ جەز قازانعا سالىپ بىشىرسا تاقىر قاينابايت.مۉرزۅدۅن كۉڭگۉرۅنگۅن ۉن چىقپايت.وشوندو سەمەتەي كۉلچوروعو ايتات:ووماتىم كەتىپ،كۉنۉم بۉتۅت وقشويت.ەت بىشپاسا ئتتەرگە بەرگىلە دەپ ۅزۉ قاتۇۇ ۇيقۇعا كەتەت.بئر ماالدا قانچورو قىيازدىن قاپتاپ كەلاتقانىن ايتات دا.ەچ نەرسە سىر بئلگىزبەي:اباكە،ايتقانىنا كۅنۅلۉ،الدىنا تارتۇۇ الىپ چىعىپ باش ىيەلى دەيت.كۉلچۅرۅ اچۇۇلانىپ:قوقۇي،ەمنە دەيسىن ؟ الىشابىز دەپ بولبوي قوەت.وشوندو قانچورونۇن قاس ەكەنى بئلىنەت.قالپ ەلە سەمەتەيگە جان تارتقان بت.كۉلچورو قانچا ات مىنسە دا باسپاي قوەت.ايلاسى كەتىپ كۉلچورو سۇرقوەندۇ مىنىپ ۅزۉ چىعات باارىنا.قىياز سەمەتەي من كۉلچورونۇ كۅرگۅندۅ6قوي،قانچورو،بئز قايتالى،سەمەتەي من سوعۇشۇۇنۇن كەرەگى جوق،اندان كۅرۅ انى حان كۅتۅرۉپ الالى دەيت.قانچورو اچۇۇلانىپ:سەن قورقوق ەكەنسىن،بول تەز دەپ قورقۇتۇپ شىقاق بەەرەت.قادىرباي من تۅلۅبايدىن باشىن قۇلچورو كەسىپ الات.سۇرقوەندۇ سەمەتەيگە بەرەت كۉلچورو.بئروق باسپاي قوەت،انتكەنى ال قۇلاعىن كەسكەندە كەك ساقتاپ قالعان ەكەن.سەمەتەي اچۇۇلانىپ وشول جەردە انى ماناستىن ارباعىنا اتاپ چالىپ تاشتايت.ۅزۉ دۅڭسۅۅگۅ چىعىپ،قىبىلانى باشتانىپ،تەردىكتى سالىپ،اقولپوقتۇ جامىنىپ قوزۉن جۇمۇپ جاتىپ قالات.قىياز،قانچورونۇن تۇقۇرۇۇسۇ من سەمەتەيدى بئر سايات.وشوندو جامعىر،مۅندۉر،شامال بولۇپ سەمەتەي قايىپ بولۇپ كەتەت.سارى تازدىن باشىنا قانچورو اتىپ ولتۉرۅت.كۉلچورو جالعىز قالات.ايالى اقبالانىن مەەسىن كەسىپ قۇرت سالات،تامانىن تئلىپ تۇز سالات.كۉلچورونۇن دالىسىن كەسىپ تۇز قۇيات.وتۇنچۇ،سۇۇچۇ قىلىپ جۇمشايت.ايچۉرۅكتۉ قىياز زوردۇق من ايالدىققا الات.قانچورو مۇرداتان كۅڭۉلۉ جاقىن چاچىكەيگە باش قوشوت.قانچورو حان بولۇپ،ەلگە كۅپ سالىق سالىپ قىينايت.ەل سابىر قىلىپ،ايچۉرۅك تۅرۅگۅنچۅ قۇتمۅك بت.ەگەر قىز بولسو قاچابىز،ۇۇل بولسو 12 جىل كۉتۅلۉ دەپ شەرتتەشئشەت.قۇمايىق،اقشۇمقار قايىپ بت.باقاي ىيلايت.
قىياز ەلگە توي بەرەت.تولتويدۇن ۅچۉن الدىم،ايچۉرۅككۅ ۉيلۅندۉم دەپ تويقىلىپ باارىن چاقىرات.بايگە سايات.وشوندو ايچۉرۅك من بئرگە ولجوعو كەلگەن جاش قارا دۅۅ بالبان كۉرۅشكۅ چىعىپ بۉت بايگەنى الات. چىعات.(انى قۇتچەچەن دەگەن ۇۇلۇ جوق ادام باعىپ الىپتىر جەدىگەردەن)
ىچىندە قىيازعا دەگەن كەگى بار ەلە.انى ەچ كىم سەزبەيت.بئر ولجوعو كەلگەن قۇل دا دەپ ويلوشوت.مىنگەنى اشقان كۉلۇق بوز بىشتى.ىچىنەن ايچۉرۅكتۉن ۇۇلۇنۇن چوڭويۇشۇن كۉتۉپ جۉرۅت.تالاسقا كەتسەم دەپ 2 كۅزۉ تۅرت.(ەر قۇتۇنۇن ۇۇلۇ-جەدىگەر ەلىنەن باعىپ العان)سايىشقا كۉجۉرمۅن بالبان من چىعىپ،انى جىقتى.بۇل سايىشقا ال تۅلگۅ قىلىپ چىققان بولچۇ.تۅلگۅسۇ تۅپ كەلىپ،اتاسى قۇتۇ بئي قۇبانىپ،تارتۇۇنۇ الۇۇدان باش تارتىپ قۇبانىپ قايتتى.بۇيۇرسا ۉزۉلگۅنۉبۇز ۇلانات دەپ نىيەت قىلدى
. اق كەلتە-ماناستىن مىلتىعىنىن ەنچئلۉۉ اتى
اق ولپوق-(ولپوق)نايزا،قىلىچ،جەبەدەن ساقتانۇۇ ۉچۉن تىگىلگەكن شىرىما سىرت كىيئم
البارس(اق البارس)-بولوتتون جاسالعان قۇرچ قۇرال-جاراق
زۇلپۇقور-قۇرچ قىلىچ
سىرنايزا-
التى قۇرچ-
ناركەسكەن-ئيرى قىلىچ
قارا بايىر قازانات-جۅنۅكۅي جىلقى من تۉركمۅن جىلقىسىنىن ارعىنداشۇۇسۇنان چىققان جىلقى
قانداعاي-توو تەكەنىن تەرىسىنەن جاسالعان شىم


ابايى-سايمالانعان ات جابۇۇ
اعاچا-اق جۇۇمال جۉز
اققا مويۇن بۇردۇ-ىسلام دىنىنە كىردى
اق قاڭقى-ەەردىن ۅزۉنچۅ تۉرۉ-الدىڭقى جاعى جازى جانا تەگەرەك فورمادا بولۇپ،انىن بەتى ويۇۇ-چئيۉۉ ،كۉمۉش،اسىل زاتتار من قوشتولعون
ات سوورۇسۇن سالۇۇ-اتچان جووكەرلەردىن جوودون قاچىشى
بادانا-وق ۅتپۅس،قووزدولۇپ جاسالعان سووت تون
بايماقتوو-جىلقىنى تئزەدەن ىلدىيقى بئر بۇتۇنان ارقاندوو
باقالوو-جول چالۇۇ،بايقوو،قاروو
باردەگ-بئلگىچ،اقىلمان،داڭعىل
بەرەنجى-جىبەك كەزدەمەنىن بئر تۉرۉ
بوروز-قانى قايناپ قىزۇۇلانۇۇ
بۇلدۇرسۇن-بودو مالدىن تەرىسىنىن قاتۇۇ جەرىنەن كەسئلىپ الىنىپ قايىش جاسالىپ ۅرۉلگۅن ،ۇچۇنا قورعوشۇن ۇيۇتۇلعان وور قامچى
بۅرسۅ-كەنعۇرۇ
بۉلدۉرگۅ-قامچىنىن بووسۇ
بىشمان-ۅكۉنۉچ،قايعى
داڭقان-ات چۇرقاعاندا تۇياعى قازىپ ۇچقان توپۇراق،تاش ج.ب
دەنە قۇل-ۅمۉر بويۇ قۇل
دوورۇق-قاپسالاڭدۇۇ ئش
دوولباس(دوبۇلباس)-بارابان
دۉڭگۅ قۇر-جۉندۅن توقۇلعان ۇزۇن بەلبوو
جەكە-بۇلعاارىنىن جۇمشاق ئيلەنگەن تۉرۉ
جولۇم ۉي-كىچىرەەك بوز ۉي
زارداپ-قىسىم
زۇبۇن-ۇرۇۇ
زۇمۇرات-زۇمۇرۇت-اسىل تاش(ئزۇمرۇت)
ئلەك-جۉز مئڭ،سانسىز،ەسەپسئز
ئتەلگى-شۇمقارلار تۇقۇمۇنداعى جىرتقىچ قۇش
قاجىر-قارقىرالار تۇقۇمۇنداعى جىرتقىچ قۇش
قازانات-قۇلۇق اتتاردىن بئر پاروداسى
قالچا-توولۇق تاجىكتەر
قالداي-اسكەردىك ناام
قاپقا-داربازا
قارساق-جويلووچۇ جىرتقىچ جانىبارلاردىن جالپى اتالىشى
كەرىك-جالعىز مۉيۉزۉ بار بۇقا
كىسە-بۇلعاارى قاپچىق
قۇنداق-جاڭى تۅرولگۅن بالانى بۅلۅي تۇرعان قويدۇن جۉنۇنۅن جە تۅۅنۇن چۇۇداسىنان جاسالعان تۅشۅك
كۉپ-بودونۇن تەرىسىنەن قىمىز،بوزو اچىتۇۇ ۇچۉن جاسالعان چوڭ ىدئش
كۉپچۅك-تۅۅنۉن تەرىسىنەن جاسالعان چاقا
قىرعاق-نايزانىن بولوت ۇچۇ
قىرمىزى-قىزىل جىبەك
قىرقىپ ئيىپ چىبىعىن-قۇداي الدىندا انت بەرۉۉ
مارجان-قىزىل شۇرۇ
مۇرااپى-اتا-بابادان قالعان ەنچى
وچوعور-مئلتەلۉۉ مىلتىق
سەبئل-وق ۅتپۅس سىرت كىيئم،قۇرال –جاراق
سىبىزعى-ۉيلۅمۅ مۇزىكالىق اسپاپ
تەلىك قۇش-كىچىنەكەي ەركەك شۇمقار،اڭچىلىققا جاراي ەلەك
تەمىنگى-ۉزۅڭعۇ بوونۇن اياعى
توبۇرچاق-كەلئشئمدۉۉ چوڭ ات
تۇنجۇر-قارچىعانىن ۇرعااچىسى
تۇۇلعا-وق ۅتپۅس باش كىيئم
چاراينا-بۇلعاارىدان جە مەتاللدان جاسالعان سووت
چوپقۇت تون-بئر نەچە قاتتالىپ تىگىلگەن تون
ۉرتۉك-قووزدولۇپ جاسالعان ات جابۇۇ
كەتە(تون)-باالۇۇ كەزدەمەنىن اتى
دۉرۉيۅ-قىمبات كەزدەمەنىن اتى
ابايى-قىلدان،جۉندۅن توقۇلعان كەزدەمە
ابايى-سايمالانىپ قووزدولعون ات جابۇۇ
باعىلان-سۇت ەمۉۉنۇ توقتوتو ەلەك،بئروق سويۇۇعا جاراي تۇرعان قوزۇ
بادانا-وق ۅتپۅس سووت






« سەيتەك »  ەپوسۇ
اي-كۉنۉ جەتىپ ايچۉرۅك تولعوو تارتات.قىياز ەلىن جىيىپ ايىن ەسەپتەتەت.قۇتۇ اقساقال ىچىنەن باارى تۉشۉنۉپ بالاعا 12 اي بولۇپتۇر،سەنىن ۇۇلۇڭ ەكەن دەپ ساناپ بەرەت.قىياز ئشەنبەيت.7 جەلموعۇز كەمپىردى الىپ كەلىپ ايتات:قىز بولسو ورو ماعا سۉيۇنچۉلۅگۉلۅ،ۇۇل بولسو مىنا بۇل ۇۇعا سۇعارىلعان ۇستارا من كىندىگىن كەسىپ ۅلتۉرگۉلۅ،-دەيت.جەتى كەمپىر بارعاندا ايچۉرۅك دۇبالاپ سالات دا،ۇستارالارى قۇدۇققا تاشتاپ جىبەرەت،7ۅۅنۅ ۇۇ قوشۇلعان قىمىزدان بەرىپ ۅلتۉرۉپ،قولومتو جاققا كۅۅمپ قوەت.
ۇۇلۇن كۅتورۉپ قىيازعا بارات.قىياز اچۇۇلانىپ جانى قىينالات.ەلىن چاقىرىپ البۇۇتتانات.وشوندو قىيازعا قاستىعى بار قۇتۇ ايتات:بايدى قۇداي ۇرااردا ۅز ەلىنە قاس بت،ايالى من قابىشات.ال ۅز ۇۇلۇڭ.اندان كۅرۅ توي ۅتكۅر،-دەيت.
قىياز ەلىن چاقىرىپ توي بەرەت:قايىپقان قىزى اقبەرمەتتەن،قاراقان قىزى قاراچاچتان دا بالا كۅربودۉم،پەرئزاادا ايچۉرۅك ماعا ۇۇل تۅرۅپ بەردى،دەيت.
بالانى قولعو السا ووردۇعۇنان بەلى زىرقىرايت،تاقاسى جەرگە كىرە تۉشۅت.وشوندو بالانى تىندىم قىلۇۇنۇ ويلويت.ايچۉرۅك باارىن سەزىپ كەلەت دا،مەن اتامان قول الىپ كەلىپ بۉت تالقالايم ەلىڭدى،اچۇۇما تئيبە،-دەگەندە قىياز جويپۇلانىپ:ەكى تئزگىن بئر چىلبىر ۅزۉڭدۅ ،چۉرۅگۉم،-دەپ قۇتۇلات.
ات قوەردو بئر قىزىر پايدا بولۇپ،تۉپكۉ اتالارىن بۉت ساناپ،سەيتەك قوەت.
سەيتەك 13كۅ كەلىپ،جەدىگەردىن جەتى-ۅزۅنۇندۅ جۉرگۅن كەزدە قارا دۅۅ جولۇعۇپ اتا-تەگىن ايتات.كۉلچورو جىلقىچى باشچىسى قارعۇلدان قوردۇق كۅرۉپ وتۇن الىپ،سۇۇ تاشىيت.كەچىندە بئيلەتەت.كىيئمى جىرتىلعان.بئر كۉنۉ قاراعۇلدان جووپ سۇرايت:ايچۉرۅككۅ بارىپ كىيئم سۇراپ كەلەيىن،دەپ.وشوندو قىياز اچۇۇلانىپ:مۇنۇ ۅلتۉرۉۉ كەرەك دەپ ۅلتۉرۉۉگۅ قامىنعاندا،قىيازدى بئر تۉرتۉپ،ايچۉرۅك كۉلچورونۇ قۇتقارىپ قالات.قاراعۇلعا قىياز اچۇۇلانات:ۇشۇل كەزگە چن ۅلتۉرسۅڭ بولبويت بەلە ؟ دەپ.جىلقىچىلاردىن اراسىندا بوزبالا دەگەنى كۉلچوروعو ۅزگۅچۅ جاقىن ەلە.قارا دۅۅ ماناس من دوس بولعون مومۇنجاندى ئزدەپ تااپ كۉلچورونۇ ايىقتىرماق بت.(40 كۉندۉك جول جۉرۉپ قىزىلسارتتى (مومۇنجان)تابات.ال كەربەن باشچىسى بولۇپ كەتكەن ەكەن)
اڭعىچا ايچۉرۅك ەچ كىمگە بايقاتپاي كۉلچورونۇ ۉيگۅ كىرگىزىپ مىقتى كىيىنتەت دا،قىيازدى الداپ تۇرۇپ سەيتەكتى قوشۇپ جىبەرەت تووتورۇعا مىنگىزىپ،وق ۅتپۅس تونۇن كىيگىزىپ قىيازدىن.سەيتەك بارىپ قاراعۇلدۇ ۅلتۉرۅت،بوزبالانى بايلوودون بوشوتۇپ الات.قىزىلسارت(مومۇنجان) قابار ۇعارى من قارا دۅۅنۉ ەەرچىپ جۅنۅيت.كۉلچورونۇ ايىقتىرىپ الماق بت.قىزىلسارت كەلىپ،ئتتىن كەچىرىن كۉلچوروعو قاپتايت،دارى سۉيكۅيت.وشول ۇچۇردا سەمەتەي كۉلچورودون بۉت چىندىقتى ۇعات.ايچۉرۅك كۉلچورونۇ ۅزۉ تاانىشتىرات ۇۇلۇنا.ۇۇلۇتس من6 كۉلچورونۇ ۇزاتقاندان كىيىن قىيازعا كەلەت.جالعىز ۇۇلۇڭ اتتان تانداپ مىنەم دەيت دەپ الداپ كۉلچوروعو قوشۇپ جىبەرەت.ۅزۉ بولسو قىيازعا كەلىپ:ۇۇلۇڭ كەچىكتى،ئزدەپ تابايىن.وق ۅتپۅس تونۇڭدۇ،تووتورۇنۇ بەر،7 كۉندۅن قالباي كەلەيىن،دەيتقىياز وشول ۇچۇردا اراق ىچىپ،اق كۅڭۉلدۅنۉپ تۇرعان ەكەن.وشەنتسە دا :قوي،چۉرۅك،ايال تۇرۇپ ات مىنبە،دەپ بولبوي قوەت.وشوندو ايچۉرۅك اچۇۇلانىپ:ازىر اق قۇۇ كەبئم كىيىپ،اس ماندى قاراي ۇچامىن
،اتاكەم اقۇن حاندان كۅپ قول الىپ كەلىپ مىقتاپ ۇرۇش سالامىن،دەكپ قورقۇتات.قىياز چوچۇلاپ ايلاسى كەتكەندە اتىن بەرەت.تووتورۇ وشوندو ايالعا ئشەنىپ مەنى تاپشىردىڭ،ۇشۇنۇن قولۇنان مەرت بولوسۇن،بااتىر قىياز ەكەن دەپ جۉرۉپمۇن دەپ سۉيلۅگۅندۅ ايچۉرۅك داروو تووتورۇنۇن تئلىن بايلاپ،كەرەڭ،دۇدۇق قىلا قوەت.قىياز چۇرقاپ كەلىپ اتىن قارايت.الدىن الا سۉيلۅچۉ ەلە دەپ كەلەت.اتتىن سۉيلۅبۅي تۇرعانىن كۅرۉپ قىيىلىپ جاتىپ ايچۉرۅكتۉ ۇزاتات.كۅك كۉپۉ تونۇن چەچىپ بەرەت.تووتورۇ ايچۇرۅكتۉ زۇۇلداتىپ الىپ جۅنۅيت.ايچۉرۅك قاچان قۇلاپ قالام دەپ چوچۇلايت.قىياز بولسو اتىمان اجىراپ قالباسام بولعونۇ دەپ جۉرۅگۉ بئر جاماندىقتى سەزگەنسىپ تىنچسىزدانات.
ايچۇرۅك بولجوعون جەرگە كەلسە،اياشى قىزىلسارت كۉلچورونۇ دارىلاپ جاتىپتىر.ەكۅۅ ب-بئرىن كۅرۉپ ىيلايت.ايچۉرۅك ەتكەندەن سوڭ قىياز تۉش كۅرۅت:قولۇنان شۇمقارى ۇچۇپ كەتەت،اتى چوبۇرعا ايلانات،قۇيرۇعۇ كەسئلگەن ،وق ۅتپۅس تونۇن سەيتەك كىيىپ جۉرۉپتۉر.قااردانعان قىيازدى ەچ كىم توقتوتو البايت.ال ايچۉرۅك كۅزدۅي جۅنۅيت.قىيازدىن تۇرۉن كۅرگۅن ايچۉرۅك ىيلايت.سەيتەكتى جايلاپ قوەر بەكەن دەپ.قىيازدا ولجودو جۉرگۅن قىلكۉرۅڭ قۇلچورونۇ تاانىپ،ال تاراپقا قاتۇۇ چۇرقاعاندا ۉستۉندۅگۉ قىياز ووپ تۉشتۉ.قىلكۉرۅڭ ەستۉۉ ات ەلە.قىياز داروو ەلە اتتىن ەسكى قىلىقتارىن ەستەپ،ىچىنەن قارعادى.
كۉلچورو دا جۅۅ چىعىپ،ەكۅۅ نايزا،قىلىچ،ايبالتا من الىشىشتى.كىتيئمدەرى تىتىلدى.سەيتەك كەلىپ قالات.اندا قىياز:ۇۇلۇم،جاردام قىلا كۅر،تويۇڭا 90 سويدۇم،باپەستەپ باقتىم،دەيت.ايچۇرۅك وشول ۇچۇردا تووتورۇنۇ ماناستىن ارباعىنا باعىشتاپ سوەت،باشىن كەسىپ الات.سەيتەك التى قۇرچ من قىيازدى جەرگە جىعىتا چابات.كۉلچورو اق تىنتە من قاردىن جارا سايىپ ۅلتۉرۅت.قىيازدان قالعان مالدى قىرق كەربەندىن باشچىسى قىزىلسارتقا اقىسىنا بەرئشتى.الدى 6000،ارتى 600 مال ايداپ،كەربەنچئلەر قۇبانىپ جۇرتۇن كۅزدۅي كەتئشتى.سەيتەك جەدىگەر ەلىن چااپ،ۅزۉنۉن كىم ەكەنىن بئلدىرمەك بت.كۉلچورو سەيتەككە اقىل بەرىپ:ەلدە ەمنە ايىپ،اندان كۅرۅ قارا دۅۅنۉ حان كۅتۅرۇپ بەرەلى دەپ،حان كۅتۅرۅت.ەل التىن كىلەمگە سالىپ،قارا دۅۅنۉ سىيلاپ قالىشات حانىبىز دەپ.
سەيتەك اندان ارى قانىكەي من باقايدىن ابالىن ۇعۇپ كەيئيت.اپاسىن جەمەلەيت:ەنەم قانىكەي قاينەنەسىن جونۇنا كۅتۅرۇپ قاچقان ەكەن،سەن قارا جانىندى الا قاچاسىن.ونبوي قالعان ەكەنسىن،دەپ.
تالاسقا كەلە جاتقاندا تايبۇۇرۇل توسو چىعات.انى اكەركەچ كەربەنچئلەرگە ساتقان ەكەن.الار ۉستۉنۅ وور جۉك جۉكتۅپ جوور قىلىپ سالىپتىر،از كەلگەنسىپ چولوق دا ەكەن.سەيتەكتىن جىتىن الىستان سەزىپ،كەربەنچئلەرگە باش بەربەي،كەز كەلگەنىن تئشتەپ،قاچىپ جۅنۅپتۉر.كەربەن باشى قاراسارت كەلىپ،سەيتەكتى چااپ جىبەرەت.وشوندو سەيتەك بالتا من چااپ قاراسارتتى ۅلتۉرۅت.قالعان بالباندارى دا قىرىلات.60 بالبان كەربەنچى قىرىلدى.تايبۇۇرۇلدۇ قۇتقارىپ قالىشتى.بايقۇش ات كۉلچورونۇ،سەيتەكتى كۅرگۅندۅ وقۇرانات،قايعىرات.كۉلچورو ىيلاپ كۅزۉن اچسا،تايبۇۇرۇل قايىپ بولۇپ كەتەت.قىياز مىنە كەلگەن قىلكۉرۅڭدۉ سەيتەك مىندى.مەن ەمى تالاستى دۇشياماندان بوشوتوم دەيت.اندا ايچۉرۅك اقكەلتە،اقولپوق،زۇلپۇقور باارى قانچورودو.جاقشىلاپ سۇرا،بەربەسە قايرا كەل دەيت.باقايدىن اجالى جەتسە سويۇش سويۇپ جايىنا قويۇپ كەل،دەيت.
سەيتەك جول جۉرۉپ تالاسقا كەلەت.انعىچا تورپوق قايتارعان قانىكەيگە كەز بولوت.اندان ابالىن سۇراسا،قانچورونۇن قاارىنان قورقوورۇن ايتات.سەيتەكتى تاانىبايتيۇ.ەنەسىنە بوور وورۇعان سەيتەك قانىكەي قايتارىپ تۇرعان 2 تورپوقتۇن باشىن كەسىپ سالات.وشوندو قانىكەي اچۇۇلانىپ،ەمى ماعا قانچورو قوردۇقتۇ كۅرسۅتۅت دەپ سەيتەكتى كۅزدۅي سۉيلۅنۅت.قۇلچورونۇن زايىبى اقبالا قانىكەيگە جاردام بەرمەكچى بولۇپ چۇرقاپ كەلەت.اعا چەيىن سەيتەك ۅزۉن ىندوستانداعى حاندىن ۇۇلۇمۇن،جەر قىدىرىپ جۉرۅم دەپ تاانىشتىرات.قانىكەي بولسو ۅتكۅن نەرسەنى بۉت ايتىپ بەرەت،بوشوتوم دەسەن مەن مىنا،الىشام دەسەن قانقور قانچورو تىگىنە دەپ وردوسۇن كۅسۅتۅت.سەيتەك اياباي اچۇۇلانىپ،كۅزۉنۅ قان تولوت.وشول جەردە 2 تورپوقتۇن باشىن كەسىپ سالات.قانىكەي اچۇۇلانىپ،سەن مەنى قانچوروعو كۅزۉمدۉ چۇقۇتايىن دەگەن ەكەنسىن،تورپوقتۇتسن جووبۇن بەرىپ قانچورودون ۅلگۅنچۅ سەندەن ۅلۅۉن دەپ سەيتەكتى اتتان وودارا تارتىپ تىتمالاپ كىرەت.يۇانعىچا اقبالا چۇرقاپ كەلىپ جاردام بەرمەكچى بولوت.وشوندو سەيتەك كۅزۉنۅن جاشى تۅگۉلۉپ مەن سەيتەكمىن دەپ ايتات.قانىكەي،اقبالا قوشو ىيلايت.سەيتەك قانچورودون ۅچ الماق بولۇپ جۇلقۇنات.ال ەمى قانىكەي من اقبالا بالانى مايىپ قىلىپ قويبوسۇن دەپ ۅتكۅن وقۇيالاردى ايتىپ،كۉلچورونۇ كۉتۉۉسۉن ۅتۉنۅت.
قانچورو بولسو قايىپچىداعى قازىنانى قاراعان بۅلۅكبايدى 40 قالچاسى من قوشو قىرىپ سالىپتىر.ەرتەدەن كەچكە ۇقتاپ،چاچىكەي من شىبىراشىپ،ەلگە سالىقتى كۅبۅيتۉپ اياباي قىيناعان ەكەن.
قۇلچورو من ايچۉرۅك سەيتەكتىن ارتىنان جول الىشات.تالاسقا كىرەەرى من تۅۅ اتاسى بوز بۇۇرا،قۇمايىق توسۇپ چىعات،ايچۉرۅك ىيلاپ بەتىن تىتات،5 تىرماعىن سالات بەتىنە قاناتىپ.قانىكەي بولسو قارالدىم دەپ چۇرقاپ كەلىپ،ەكۅۅ ىيلاپ كۅرۉشتۉ.
كۉلچورو قانچوروعو جونۅيت.ەگەر جاقشى نىيەتى بولسو ابا قىلىپ سىيلايىن،اقساقال دەپ الدىنا ۅتپوۉن،قانتسە دا مەندەن 4 جاش ۇلۇۇ،ەمچەكتەش ەمەسپى دەپ وردوسۇنا كىرسە چاچىكەي ەكۅۅ ۇقتاپ جاتىپتىر.80 كەلىن 80 قىز چاچىكەيدىن قورعونۇندا ەكەن.قانچوروعو بولعون چىندىقتى ايتات.وشوندو قانچورو قىيازعا اچۇۇلانىپ،وشوندو ەلە ۅلتۉرۉپ سال دەپ قات جىبەرگەن ەلەم،ۅلتۉرگۅن ەمەس ەكەن دا قىياز قۇل دەپ ۅزۉن قوەرعو جەر تاپپايت دا،ماقۇل،كەتە بەر،سەنى ۅلتۉربۅيمۉن دەيت كۉلچوروعو.ۅزۉنچو ويلونوت قانچورو.بۇل قۇلچورو تىرۉۉ تۇرعاندا ماعا كۉن جوق،ماعا ەمەس،جەدىگەرگە دا كۉن جوق.اتتىڭ،ۅزۉم ەلە ۅلتۉرۉپ سالسام بولموق ەكەن باشتا ەلە دەپ ۅكۉنۅت.انان كۉلچوروعو قاراي ايتات:اي،كۉلچورو،تۉبۉبۉز بئرگە قۇل ەلەك،وردودون قاالاعان تونۇندۇ كىي،قاالاعان اتىڭدى مىن دا،بەە ساام ۇباققا قالباي جئتىپ كەت.باقايعا،قانىكەيگە كۅرۉنبۅ.مەنىن كىچۉۉ ايالىم دەپ ەسەپتەگەن اقبالاعا دا جولۇقپا،-دەيت.ەگەر قايرا كەلسەن تىرۉۉ قالبايسىن ،دەيت.
اندا كۉلچورو:مەن سەنى ابام دەپ كەلدئم ەلە،نىيەتىن جامان ەكەن،باقاي،قانىكەي قانا ؟ اقشۇمقاردى،قۇمايىقتى ولجولوپ الدىڭ ەلە الاردى بەر،قۇرال-جاراقتى بەر،دەيت.اقكەلتە،اقولپوق،زۇلپۇقور،الماباش قانا ؟ ماناستان قالعان مال قانا ؟  الاردى بەر ،دەيت.دالىمدى كەسىپ،قۇل قىلدىڭ.ەمچەك بەرگەن ەنەڭدى ۇي قايتارتتىڭ،باقاي قارىنى كۅك بۅرۉ(ۇلاق) تارتتىرتتىڭ ۇلاقچىلارعا،چۇرۅكتۉ جەدىگەرگە تۇل قىلدىڭ،-دەگەندە قانچورو ەپتەپ كەئترۉۉنۉن ايلاسىن ئزدەپ،ماقۇل،اقولپوقتۇ،اقكەلتەنى الىپ كەت دەگەندە چاچىكەي البۇۇتتانىپ چىعات دا،اقكەلتەنى قانچورو ورۇستاردى قاراقتاپ تارتىپ العان،اقولپوقتۇ ۅزۉم تىككەنمىن.بەربەيم،-دەيت.كۉلچورو ماناستان تۇۇلعانسىپ قاقاياسىن.تۉبۉڭ قۇل،تەنتىپ كەلگەن قىتايدانسىن،-دەيت.بئروق قانچورو بەرىپ جىبەرەت.وشوندو چاچىكەي:ەمى ەتىيەت بول.ۉمۅتۅي ۇۇلۇ بئلەرىككە قابار بەر.كۉلچورونۇ تاپتىرىپ ورعو سال جە تال باشىنا ۅلۉگۉن اس.ەگەر كۉلچورو تىرۉۉ بولسو،تالاس ساعا جەر ەمەس،قىرعىز ساعا ەل ەمەس دەيت.ۇعۇپ تۇرعان كۉلچورو چاچىكەيگە اچۇۇلانى،بولعون چىندۋىقتى بەتىنە ايتات.
انعىچا قانىكەي من ايچۉروق كىرىپ كەلەت.بالبانى دا،قاروولۇ دا قاچىپ جوعولوت وردودون.قانچورو جالعىز قالات.اق تىنتە من ايچۉرۅك قانچورونۇن جۇرۅك تۇشۇنا مالىپ الات دا،باشىن كەسىپ الات.كۉلچورو داعى ەلە قانچورونۇ بوورۇم دەپ ۅلتۉرگۉسۉ كەلبەيت.كۅز اچىپ جۇمعانچا قانچورو جان بەرەىپ،تاقتان قۇلايت.ەل جىرعاپ-قۇۇناپ سەيتەك من كۉلچوروعو ىراازى بت.
باقاي بولسو 80 جەردەن جارات الىپ،كۅك بۅرۉ بولۇپ تارتىلىپ،اقىل-ەستەن اجىراپ،چۅپ الاچىقتا كۉن كۅرۅت.ۅلۅمۉن دەپ ۅلۅ البايت.قانچورونۇن جىگىتتەرى قاچان كۅك بۅرۉ تارتات دەپ ەشىك شىرپ ەتسە جۉرۅگۉ زىرىلدايت.تۇراارعا چاماسى جوق.وشول ۇچۇردا تالاس سەيتەكتىن قولۇنا ۅتكۅنۇن بئلگەن قارا دۅۅ كەلىپ باقايعا جولۇعۇپ،سۉيۉنچۉ ايتات.باقاي بولسو قارتايعاندا قور بولدۇم،سۅۅگۉمدۉ جورۇ جەيت بەكەن دەپ ويلوعون ەلەم دەيت.
وشول ۇچۇردا قانچورو من چاچىكەيدىن كۅزۉن ويۇپ،باشىن سۉيرۅتۉپ قانىكەي،ايچۉروق ،كۉلچورو،سەيتەك كەلىپ باقاي من ۇچۇراشات.وشوندوباقاي ايتات:ەمى ۅلسۅم ارمان جوق.تەزىنەن جەردى ويعۇلا،مەنى جەرگە قويعۇلا،دەيت.سەيتەك كۅنبۅي باقاي قارىنى چىلق قازىعا بۅلۅدۉ،ەبەپ-سەبەپ دارىدان سەپتى.باقاي انسايىن قىينالىپ ۅلۅ تۇرعان بولدۇ.
كۅپ ۅتپۅي قارا دۅۅ قايىپچىنىن ۉڭكۉرۉنۅ كىرىپ باراتقان جەرىنەن سەمەتەيدى كۅردۉم.تايبۇۇرۇلدۇ مىنىپ،اقشۇمقاردى قوندۇرۇپ،اقكەلتەنى اسىنىپ،اقولپوعۇن كىيياپ الىپتىر.كۅرگۅنۉمۅ 1 جۇما بولدۇ،-دەيت.
ال اڭعىچا سەيتەك ال قاباردى ۇقپاي بئر كۉنۉ قۇلچوروعو كەلىپ چىر سالات:سەن ەمنەگە ايچۉرۅكتۉ البايسىن،-دەپ.وشوندو كۉلچورو:ەگەرداعى بئر جولۇ ايتساڭ،مەن كۅز كۅرگۉس جاققا كەتىپ جوعولومۇن.ەگەر بئلسەڭ،ايچۉرۅك ماعا ەنەدەي بولۇپ قالعان.ۅز ەنەمدى قانتىپ الماق ەلەم،-دەيت.
قارا دۅۅ بئر كۉنۉ سەمەتەيدى داعى كۅردۉ.وشوندو ال:بتسۇل ەمنە قىلعانىڭ،اباكە ؟ ەلگە قايتىڭىز.جەڭەكەمدى،ەنەكەڭدى،ۇۇلۇڭدۇ بوزدوتپو،-دەيت.سەمەتەي ۇعۇپ دا،قاراپ دا قويبوي كەچ كىرە باشتاعاندا قايىپچىنىن ۉڭكۉرۉنۅ كىرىپ جوق بولدۇ.قارا دۅۅ ىيلاپ ەلدى چوعۇلتات.قانىكەي،ايچۇروق،قۇلچورو سۇيۇنچۇ بەرمەك بولۇپ قۇبانىپ،سەمەتەيدى قۇتۇپ قالىشات. بئر كەزدە سەمەتەي كۅرۇنۅت.كۉلچورو من قارا دوو اتىن چىلبىردان الىپ،سەمەتەيگە جالىنات.سەمەتەي ەچ نەرسە دەپ جووپ بەربەيت.قۇلچورو اچۇۇلانىپ:اباكە ۅز قولۇم من سوەمۇن،تىرۇۇ بولۇپ ەلدە جوقسۇن،سەنى دەپ قانچا ازاپ تارتتىق،سويۇپ سالام دەگەندە سەمەتەي قورقۇپ كەتەت دا مىنتىپ جووپ بەرەتەلدەر بۇل ۇنقۇرعو كەلبەيت.وشون ۇچۇن قۇلچورو سەمەتەيدىن باشىن كەسىپ قانىكەي،سەيتەك،ايچۇروققو الىپ بارماق بولۇپ قالات)اي،قۇلچورو،چىن ەلە سەن قانقورسۇن.ەكۅۅبۇز مۉرزۅ تايىيبىز دەپ بارعان قۇنۇ قانچورو چىققىنچىلىق قىلدى.دۇشمان ماعا جابىلا بەرىپ،قىياز مەنى سايعان كەزدە اس ماندان موندۇر توعۇپ،ايچۇروق سىندىسى پەرى قىزى كۅكمونچوق مەنى دۇبالاپ الىپ كەتتى.كۅزۉمدۉ سوقۇر،قۇلاعىمدى دۇلوي قىلىپ سالدى.سىيقىرچى ايالعا قۇيوو بولدۇم.قوقمونچوق باشتاعان 80 قىز-مەنىن زايىبىم.ادام زاتىنا قوشۇلا الباي زار بولدۇم.،-دەيت.باقاي تىرۇۇ بولسو،وشوندون اقىل سۇراپ كۅر،-دەيت.باقايدىن كىسەسىندە ەبەپ دەگەن دارى بار.سۇيقوسون وورۇعان جەرىن باسىلات.سەبەپ دەگەن دارى بار.ۇماچتاي قوزۇن اچىلات.وشونۇ الىپ كەلگىلە،-دەيت.ەنەم قانىكەي تىرۇۇ بولسو قابار بەر.ەمچەگىن ەەمپ ۇقتاسام،جىتىنا تويسوم،قۇلاعىم اچىلىپ،قوزۇم قوروت،-دەيت.قانىكەي كەلىپ سۇت بەرەت.باقاي كەلىپ ەبەپ-سەبەپ،اپى-ۇپۇ دارى بەرىپ ايىقتىرىپ،سەمەتەي ەلگە قوشۇلات.سەيتەكتى حان كۅتۅرۉشۅت.سەيتەك ەلگە حان بولورۇ من بئر كەزدە اتاسىن ماناس ۅلتۉرۉپ سالعان جەلموعۇز ۇۇلۇ سارىباي سەيتەكتەن ۅچ الۇۇ ۉچۉن كەلىپ قالات.ال ۅتۅ كۉچتۉۉ بن.ماناستان قالعان ۇرپاقتى بۇت قىرىپ سالۇۇعا نىيەتتەنىپ كەلەت.
ەل تىنچتىقتا جاشايت.وشول كەزدە قارا دۅۅ مىنتىپ بەيپئل جاتساق،دۇشمان كەلىپ قالباسىن.كەلىپ تۅرۅلۅردۉ بەيپايعا سالباسىن دەپ دۇشمان كەلچۉ جولدۇ بايقوو ۉچۉن چىعات.ەل بارباس دايرا دەگەن جەرگە تۇش بت.ارستان اتىپ،جولبورس قۇۇپ،ايۇۇ،مارال،بۇعۇ قۇۇپ،وشونۇن قىزىعى من ەل قوربوس جەرگە جەتىپ قالىپتىر.قايناعان بۇلاق بار ەكەن.بۇلبۇل تاڭشىپ تۇرات،تۅرت تاراپتان جەل سوعوت.بئروق بۇل جاققا ەچ كىم كەلچۉ ەمەس ەكەن.انتكەنى كەلگەن ادام سوو قالچۇ ەمەس ەكەن.ماناس،باقاي،المامبەت شەرلەر بۇل جەردىن اتىن بارسا كەلبەس دەپ اتاپ قويۇپتۇر.انكەن سەبەبى بئزدىن تۇقۇم بۇل تاراپقا باسپاسىن دەگەنى.ازۇۇلۇۇلار زىيان بەربەسىن دەپ بەلگى قويۇشۇپتۇر.جولۇ ادام مەرت بولور شور ەكەن.ادىرى بولسو اسقار جار ەكەن.وشول جەردىن ەەسى جەلموعۇز ۇۇلۇ سارىباي ەكەن.انىن كۅرۉنۉشۉ:
سااداقتارى كەتمەندەي،
ساقالى تىپتىك،كۅزۉ كۅك،
مۇرۇتتارى قاپىردىن،
ساراپتى تەشىپ ۅتكۅندۅي،
كۅرسۅڭ تۉرۉ ۇشۇنداي.
بويۇ ۇزۇن چىنارداي،
الپ كەزىكسە قۇتۇرعۇر،
جۇتۇنچۇ تاقىر چىعارباي.
وشول سارىبايدىن اتاسىن ەر ماناس ۅلتۉرگۅن ەكەن.سەمەتەي قايىپ بولۇپ كەتكەن سوڭ (جادىگەي قىزدان)ماناستىن تۇقۇمۇ وڭبوي قالدى،السىزداندى دەپ ۇعۇپ،باارىن قىرىپ ۅچۉن الۇۇعا بەل بايلايت.بئر ۇقتاعاندا 6 كۉن ۇقتاچۇ ەكەن.ويعونورۇنا 1 كۉن قالعان كەزدە قارا دۅۅ بارىپ قالات.انىن كۅرۉنۉشۇ:
قىنسىز قىلىچ بايلانعان،
قايرا بۇرعاق بولچۇداي،
قاار بەتىنە ايلانعان،
بئلەگى جوون،تاش جۉرۅك،
بئل مۉچۅلۉۉ بادىرەك،
كوموقويلۇۇ سىرنايزا
قولويتۇپ ۅۅدۅ اچتاعان.
قويعۇلاشقان دۇشمانعا
قورقۇپ قولتۇق اچپاعان.
قوڭۇتۇنا كەلگەندى
قويوندوي جەرگە جانچتاعان.
سايىشقا كىرسە سان قولدوي،
مۇنۇن سالماعى وور اقجولتوي.
وشول قارا دۅۅ سارىبايدى كۅرۉپ ماناستاپ ۇراان چاقىرىپ نايزا من بئر سايدى.استىنداعى قىلكۉرۅڭگۅ ولبۇي-سولبۇي قامچى ۇردۇ.بولوت سىرنايزا من تااماي چااپ ۅتتۉ،نايزا دا،ايبالتا دا بىت-چىت بولۇپ تالقالاندى،بئروق مۇنۇ سارىباي سەزگەن دا جوق.سارىباي وشونچولۇق الپ ەكەن.قارا دۅۅ 100 جولۇ ايبالتا ۇرسا دا كەنەبەيت.وشوندو قارا دۅۅ جەڭە الباسىن سەزىپ،جانىندا قوشتوپ كەلگەن بوزبالاعا ايتات:جەڭئلىپ،ارتقا قاچقانىم ۇيات،سەمەتەي مەنەن كۉلچوروعو قابار بەر،ايچۉرۅكقو ايت.قاشىق قانىم قالعانچا قارماشايىن.قىرعىزدى قانتىپ بەرىپ قوەيۇن.تەز جۅنۅ ،دەيت.جەلجەتپەستى مىنىپ،جەكەيبوز توندۇ كىيىپ بوزبالا جول تارتتى.سارىباي ويعونۇپ ۇقمۇش سوعۇش باشتادى،چوقمور من تالقالاپ قارا دۅۅ 7 قۇن سالعىلاشىپ،70 جەردەن جارا جەپ،قىلكۉرۅندۉن بەلى ۉزۉلۉپ جۅۅ قالدى،سارىباي وپوڭوي ەلە قىلىچ من چااپ،ىچىن جارىپ سالدى،داڭعىتتارعا جاردى.قانىن قوچۇشتاپ ىچتى.قارا دۅۅنۉ ۅلتۉرگۅن سوڭ ماقتانىپ،اي-االامدا ماناستىن تۇقۇمۇ قالبايت،بۉت قىرىپ سالام دەپ جار سالدى.
بوزبالا كۉلچورو،سەمەتەيگە قابار بەردى.وشوندو كۉلچورو ايتات:سارىبايدىن اتاسى جەلموعۇزدۇ ماناس ۅلتۉرگۅن.وشوندۇقتان بئزگە ۅچ.ۅلتۉرگۅن سەبەبى جەردىن تۉبۉ جەلپىنئشتە جاشاعان قاردىعاچتىن كۉيۅۅسۉى جارماناس جەلموعۇز كۉن كۅرسۅتپۅي جاتقانىن ايتىپ قات جىبەرەت.كۉيۅۅ بالاسىنا بولۇشۇپ،ماناس جەلموعۇزدۇ ۅلتۉرۅت..كىچىنەكەي سارىباي تىرۉۉ قالات.ال 7 جاشتا ەلە.سارىباي ۇشۇل ۇباققا چەيىن اجايىپ سىيقىر وقۇۇسۇن وقۇپ،كۉچ توپتوپ،ۅچ الۇۇعا بەلسەندى،-دەيت.قۇلچورو قورقپوي ەلە قۇبانىپ قامدانا باشتايت.سەمەتەيدى،سەيتەكتى چاقىرتات.قارا دۅۅ جەر چالىپ جۇرۉپ ەل-جۉربۅستۉن چۅلۉنۅن،ات-باسپاستىن بەلىنەن سارىبايعا كەزىگىپ قالىپ ۅلگۅنۉن قابارلايت..
قول باشچى سەيتەك،ون جاعىندا سەمەتەي،سول جاعىندا قۇلچورو جولعو قامىندى.سۇرتەلكىسىن(سۇرقايىق) مىنىپ، قۇلچورو چامىنىپ جۅنۅدۉ.قانچا نايزا من سايىپ ۅتسۅ دا بۉت تالقالانىپ،ۇلچورو ايلاسى كەتتى.جەڭە البادى.وشوندو سەيتەك چىقتى كۉۉلۅنۉپ.نايزا سايسا سارىبايعا نايزاسى تالقالاندى.تەلقىزىل مىنگەن سەيتەك قاارلاندى.سارىباي سەيتەكتى ولتۇرۉپ قوە جازداعاندا كۉلچورو كەلىپ سارىبايدى جاقاعا سايدى ەلە،دۅۅ اش بىشىمچا ەسى ووپ قانسىرادى.قۇلچورو ايتات:سەن ەلگە كەرەكسىن،اندان كۅرۅ مەن ۅلۅيۉن،ۅلگۉچۅ قارماشايىن سارىباي من.سەن جولوبوي تۇرا تۇر،-دەيت.
وشەنتى بئر نەچە قۇن قارماشىشات.اڭعىچا ساورىبايدىن ۇقتاار كەزى بولۇپ 7 كۉن تاشتاي قاتىپ ۇقتاپ قالات.ويعونعونعو چەيىن قۇلچورو سارىبايدىن بۉت قولۇن قىرىپ جوق قىلات.سارىباي ويعونۇپ،قۇلچوروعو نايزا سۇنسا 80 گە بۅلۉنۅت.وشوندو سارىباي نايزاسىز قالات دا:چىنداپ ەلە كۉلچورو ەر ەكەن.الداپ الىپ كەتىپ ،ولجو قىلچۇ ەر ەكەن.دەپ ويلونوت.جەلماياندى مىنگەن سارىبايدىن جەكەيبوز تونۇنا قانچا وق اتسا دا ۅتپۅيت ەكەن.
اڭعىچا سەمەتەي كەلدى،كۉلچورو ەكۅۅلۅپ سوعۇشا باشتادى.تايبۇۇرۇل مىنگەن سەمەتەي اقكەلتە من بئر ۇردۇ ەلە،سارىباي قىڭق ەتىپ قويبودۇ.قانچا كۉن سالعىلاشىپ كۉلچورو من سەمەتەي جەڭە الىشپادى.وشوندو سەمەتەي ۅكۉنۉپ قالدى:مەن مۇرداعىداي ەمەس مىن،قۇباتىم كەتىپتىر.اندان كۅرۅ سەيتەكتى چاقىرايىن دەپ،ۇۇلۇ سەيتەكتى چاقىردى.سەمەتەي سارىبايدى جەڭە الباعانىنا ىچى كۉيۉپ چوق بولدۇ.
وشوندو سۅزگۅ چەچەن قۇلچورو سارىبايدى الدادى:وتۇز كۉن مۅۅنۅت بەر،30 كۉندۅن كىيىن اتاڭدىن قۇنۇن تۅلۅيبۉز،سۇلۇۇ قىز،جەر جايناعان مال،قىمبات تاش،ەمنە قاالاساڭ باارىن الاسىن دەگەندە سارىباي ماقۇل بولوت.
وشول ۇباقتان پايدالانىپ كۉلچورو ايچۉرۅككۅ ايلا تاپ دەيت.ايچۇرۅك سارىبايعا تەڭ كەلچۇ بالبان ئزدەپ ۇچۇپ جۅنۅيت.7 قۇندۅن سوڭ قايىپچال قىزى قۇيالىنى ەەرچئتىپ كەلەت.ەكۅۅ قىياماتتىق دوس ەلە.قۇيالىنىن تاقىياسىنىن ەتەگىنىن چوڭدۇعۇ 12 قۇلاچ ەكەن.سارىباي من سايىش دەسە،قۇيالى بولبوي قوەت. » مەن بۇت چەچپەي،دارىيا كەچپەيمىن ،دەپ.مۇنۇن ەرگە تئيچۉ كۅڭۉلۉ بار ەكەن عو دەپ ويلوپ كۉلچوروعو الىپ بەرەلى دەشسە » بايى تۇرعاندا قۇلۇنا تئيبەيمىن » ،-دەپ بولبوي قوەت.سەيتەككە الىپ بەرەلى دەشسە: » اتاسى تۇرعاندا بالاسىنا تئيبەيم » ،-دەيت.وشوندو سەمەتەيگە الىپ بەرۉۉگۅ كۅنۅت ايچۉرۅك ەل تىنچتىعىن ويلوپ.سەمەتەي الۇۇعا ماقۇل بولبويت.انتكەنى ايچۇرۅكتۉن ۉستۉنۅ كۉنۇ البووعو سوز بەرگەن ەكەن ۅزۉنۅ.ايال السام تۅشۉ تۉكتۉۉ جەر ۇرسۇن،تۅبۅسۉ بۉتۅۅ قوق ۇرسۇن،اقكەلتەنىن وعۇ ۇرسۇن دەپ انت ىچكەمىن دەيت سەمەتەي.وشەنتكەندە قانىكەي ،باقاي،ايچۉرۅك ،بۉت ەل چۇرقۇراپ ىيلادى.سەمەتەيدى اراڭ كۅندۇرۉشۅت.سەمەتەيگە قىياماتتىق جار دەپ نىكە قىيىشات.قۇيالى جەلجەتپەس اتىن مىنىپ كەلىپ قۇيالىنىن كۅرۉنۉشۉ:
قىزدان سۇلۇۇ بەيباقتىن
شەكەردەن تاتتۇۇ سۅزۇ بار
چولپوندوي جايناپ كۅزۉ بار.
قارا جەرگە قان تامسا،
قاردان اپپاق ەتى بار،
قار ۇستۉنۅ قان تامسا،
قاندان قىزىل بەتى بار،
اي تئيگەكندەي تۉرۉ بار،
اجىداارداي سۉرۇ بار.
باش ەنەسى ۇز ەكەن،
قولدوعونۇ 40 چئلتەن
قوشتوعونۇ سۇر جولبورس.
سارىبايدى بئر نەچە قۇن-تۇن سايىشىپ ۅلتۉرۉپ،قۇلۇن قوققو ساپىردى.نايزا منەن ەكىگە بۅلۇپ تاشتادى.وشوندو سەيتەككە ەلدى تاپشىرىپ،قانىكەي،باقاي،كۉلچورو،ايچۉرۅك،سەمەتەي بئز ادامزاتقا قوشۇلبايبىز،قۇنۇبۉز بۉتتۉ،قالعان ۇرپاق ۅز كۉنۉن كۅرسۉن دەشىپ تۇبولۇققو قايىپ بولوت.ولدۇ دەپ كۅمگۅن كىشى جوق،تىرۇۇ دەپ ايتقان ادام جوق قالا بەرئشتى.
وشەنتىپ سەيتەك ەلگە باش بولدۇ.ەل تويلوپ حانىنا ىراازى جاشاپ قالىشتى.ماناسقا بئتتەيىندە بئرىككە قۇتۇبئي(چەگەباي)اق قىزمات قىلىپ،قارتايعاندا كۅز جۇمات.قۇتۇبئيدەن اقجولتوي تۅرۅلۉپتۉر.قۇتۇبئيدىن ايالى باقتىگۉل تويۇنا 90 سوەت.ۅزگۅچو بااتىر بولۇپ چىعىرپتىر.
اقجولتويدۇن قورۉنۉشۉ:
چالعىنعا جۉرسۅ چاالىقپايت،
وورۇقتا قالسا وورۇنبايت،
ىرااقى ئشتى بولجوعون،
بۇۇدانىڭ سەيتەك بااتىردىن،
بۇزۇلعان ئشىن وڭدوعون.
ماڭدايىندا باراانى،
بارااندۇۇ قوقجال قاراانى
قىمباتتۇۇ ئشتى بولجوعون
قىلت ەتكەندى وڭدوعون.
قاراڭعىدا كۅز تاپقان،
قاپئلەتتە سۅز تاپقان
جەتئمئش تۉرلۉۉ تئل بئلگەن
سۇرقۇلۇن اتىن توقۇنعان
مىسىر من باعداتدا
سىندان 5 جىل وقۇعان
ولۇيادان باتا العان
بااتىرلىققا قامىنعان.
اقجولتوي توعوروقتۇن تورت بۇرچۇن قىدىرعان .نەچەن تۇردۇۇ ەل قورعون.كەەدە ايالى ادام ەركەگى ئت جۇرت قورعون.بئر جولۇ قۇرعاق چۅلگۅ تۇش بولدۇ.ال جەرگە كەز كەلگەندىن باارى ۅلۅت ەكەن.سەبەبى قۇمۇ اياباي قۇيعون وت ەكەن.قۇۇ مەدئيان چولدۅن بئر چىنار تەرەككە تۇش كەلدى.(ال كەزدە اتى_قوڭۇربوز ەلە)چىنار تەرەكتىن استى بۇلاق ،ۇستۇ جاتارعا جاي ەكەن.وشول جەردە ۇيقۇ قاندىردى.تان ەرتە ناماز وقۇدۇ.الىستان چان چىعات.چان الدىندا قۇراالى دەگەن جىلقى كەلە جاتات.جىلقى ارتىنان قويبوس-تويبوس دەگەن جانىبار قۇۇپ كەلاتىپتىر.ال جانىبار پئلدى قوي وردۇنا جەچۇ ەكەن.قويبوس اقجولتويعو جەتى ىچىن جارااردا 40 چئلتەن ساقتاپ قالدى.قويبوستۇن كۅزۉنۅ قىزىر ئلئياس ۅرت چاچىپتىر.وشوندو اقجولتوي كۅزۉ كۅربۅي قالعان قويبوستۇن باشىن جارا چاپتى.استىنداعى قارابوز الى-جانى كەتىپ،جان بەردى قورقۇنۇچتان ۇلام.وشول كەزدە سەلدەسى قازانداي ولۇيا پايدا بولۇپ،قۇلانسۇر مەنەن قۇلۇنسۇر دەگەن 2 تۇلپار تارتۇۇ قىلات.مەن ماناسقا تىرۉۉ كەزىندە ماقۇل دەپ قويعون ەلەم.قۇلانسۇر سەيتەككە،قۇلۇنسۇر ساعا .ەكۅۅ تەڭ قايىبىنان تابىلعان مال.سەن تەزىنەن سەيتەككە قوشۇل.سەن بارعاندا انىن تۇۇردۇعۇ ماي بولوت.جەر جۇزۇندو تەلەگەيى تەن بولوت.قىتايعا ساپار تارتاسىنار.داعى ايتارىم ماناس تىرۇۇ كەزىندە ناركەسكەندى،كۅك قۇپۇ توندۇ،الماباشتى سەيتەككە ارناعان.وشونۇ دا بەرىپ قوي.داعى بئر ايتاارىم،پەرىنىن قىزى اقبەرمەت تۉشۉندۅ سەيتەكتى كۅرۉپ اشىق بولۇپتۇر،سەيتەك وشوعو ۉيلۅنسۉن،دەيت.
بەرمەتتىن كۅرۉنۉشۉ:
جىلدىزدى قور،كۅزۉن قور.
اياققا قۇيعان شەكەر،بال،
شەكەردى كۅر،سۅزۉن كۅر.
مارالچا باسىپ كەرئلگەن ،
بۇلاستاپ باسىپ ەرىنگەن،
تئم تىكتەسە،قاراسا،
تئيگەن ايداي كۅرۉنگۅن.
بۇلاستاپ بارىپ تورولعون،
بۇتۇنا چاچى ورولعون.
مەلتىرەي باسىپ بۇرالعان،
بەلىنە چاچى بۇرالعان.
جارقىلداي باسىپ بۇرالعان،
جانناتتىن نۇرۇ كۅرۉنگۅن.
بۇرۇلۇپ تۇرۇپ سۇيلۅسۅ،
بۇلبۇلدان تاتتۇ ۉنۉ بار.
توقتونو الباي قورگۅن جان،
تورعويدوي دوبۇش تئلى بار.
اقجولتوي سەيتەككە بارىپ:سەن 12دە،مەن 14 تو بولعوندو قىيازدىن ەلىندە بولدۇق.سارىبايدى جايلادىق.ەمى مىنا ساعا اماناتتى الىپ كەلدئم،-دەيت سەيتەككە.سەيتەك باردىق اماناتتى الىپ،ەكۅولوپ بەرمەتتى ئزدەمەك بت.بارمەت 11 دە اتادان جەتئم قالات،13تۅ ۇۇ ۇۇلايت،15 تە تاققا كەلەت.18 دە داسىققان پادىشا بت.التى قىزدىن كەنجەسى.كۅپجول باسىپ اقجولتوي من سەيتەك بەرمەتتى تابات.بەرمەتكە سەيتەك،بەرمەتتىن دوسۇ كۉلايىمعا اقجولتوي ۉيلۅنۅت.
قونۇرباي ۇۇلۇ بايقونۇر (قونۇربايدى كۉلچورو ۅلتۉرگۅن) بەەجىنگە حان بولعون ەلە.انىن اتىن ۇققاندا باارى قورقچۇ ەكەن قىتايلار.49 جاشىندا وشول بايقوڭۇر ۅلۅت.وشول بايقوڭۇردان كىتە دەگەن ۇۇل قالات.كىتە ويعو كەلبەگەن ئشتەردى جاسايت.قاروولعو مار جىلان،جولبورتوردۇ قوەت.ەل كىتەنى جىندى بولدۇ دەپ ويلويت.كىتە بئر قۇنۇن ەلىن جىيناپ،چون اتام قونۇربايدىن،ۅز اتام بايقونۇردۇن الا الباعان ۅچۉن الام.سەيتەككە بارىپ باشىن الىپ كەلۇۇعو كىم جارايت دەپ قىيقىرات.ەل تىم-تىرس.باارى قورقوت.وشول كەزدە اجايىپتان وقۇعان،ۅزۉ كۅزگۅ اتار مەرگەن 80 جاشتاعى قوجوجاشتىن ۇۇلۇ چونبئلگىچ ماقۇل بولۇپ،اتامدى ماناس سويعون دەپ شياىمالانات.ۅزۉ من قوشو ەن قۇچتۇۇ دەگەن 100 تاندالما جىگىت الىپ،قازانىن بەلىنە بايلاپ جولعو چىعىشات.ال كەزدە سەيتەك پەرئزاادا بەرمەتتىن وردوسۇنان چىقپاي ەس الىپ جاتقان بولوت.بەرمەت تۇش قوروت.تۇشۇندو اجىدااردى قوروت.انىن تۇشۇن ۇعۇپ قالعان اقجولتوي جورۇپ بەرۇۇ ۇچۇن سەيتەكتىن ۇيۇنو كەلىپ قالات.قادىكە اتتۇۇ جىلقىچى وشول كەزدە 100 اتچان كەلە جاتقانىن قابارلايت.100 اتچان بۇت جىلقىنى ايداپ كەتەت.چۇرقاي الباعان اتتاردى قىرىپ كەتئشەت.مۇنۇ ۇققان اقجولتوي داروو قۇۇعۇنعا بارات.
اقبەرمەت سەيتەككە اتاسىنىن اچالبارس قىلىچىن بەرەت.چونبئلگىچ جونوتقون 6 سىنچىنىن باارى سەيتەك من اقجولتويدۇ قورۇپ ەستەن تانات.بەشوو ولۇپ،جۅۅكۉلۉك عانا سوو قالات.چونبئلگىچكە بارىپ،سەيتەكتى جەڭە الباي تۇرعانىن،انى جەنۇۇعو مۇمقۇن ەمەستىگىن ايتقاندا،چونبئلگىچ جىگىتتەرىنە ايتىپ،انىن باشىن الدىرىپ سالات.اقجولتوي چونبئلگىچ من بئر نەچە جولۇ جەكەگە چىعات.چونبئلگىچ اقجولتويدۇ جەنۇۇ ونوي ەمەستىگىنە قوزۇ جەتەت،قوپ جەرىنەن جاراات الىپ،اقىرى جىگىتتەرىنە ايتات:كۅپتۅپ جىبەرگىلە دەپ.جىگىتتەر جايۇبىلا باارى نايزا،قىلىچ سۇنۇپ اقجولتويدۇن شاشتىسىن الات.وشوندو اقجولتوي اران قاچىپ دۅنسۅۅگۅ بەكىنىپ قالات.انعىچا سەيتەك كەلىپ 14 جىگىتىن بئردەنىگە قىرىپ سالات.اقدولتوي قىرما دارىدان قويۇپ قوزۇ اچىلات دا،سەيتەك ەكۅۅ بۇت جىگىتتەردى قىرىپ سالات.اراسىنان ەن ئشەنگەنى كۉن-جانجۇندۇن ۇۇلۇ قۇروش بويۇنچا مىقتى ەكەن،ال قۇروشقون ادامىنىن مويۇنۇن ۇزۇپ سالچۇ ەكەن-انىن باشىن ەكىگە بۅلدۉ سەيتەك.الىشسا ادام الى جەتپەگەن جاڭعىزكۅز دەگەن بالبانىن دا جەنەت،90 ادامدىن كۉچۉ بار قايسار دەگەنى بار ەلە،انى دا ۅلتۉردۉ.چونبئلگىچ قاتۇۇ جارادار بولۇپ،سەيتەكتىن ،اقجولتويدۇن نايزاسىنان اتتان قۇلاپ،بۇتۇ ۉزۅنگۉدۅ قالات.جالعىز قالات.ەستۇۇ اتى كۅك كەرىك چونبئلگىچتى امان الىپ قاچىپ كەتەت.ا سەيتەك بولسو چونبئلگىچتى تااپ ۅلتۉرۅم،قىتايعا چەيىن قۇۇپ بارام دەپ زۇۇلداپ جۅنۅيت.اقجولتوي اران زورعو ارتىنان جەتىپ ايتىپ تۇرعان جەرى:اي،سەيتەك،الا كۅۅدۅك ەكەنسىن.سەن ەمنەنى بئلمەك ەلەڭ.بەەجىندە قۇرتتاي قايناعان ەلى بار،قازىلۇۇ ورۇ بار،شئشكەبەك قىلىپ جەيت ۅزۉڭدۇ.سەنىن چوڭ اتاڭ بەرەندەرى من امان قايتپاعان جەر.قاپقايداعى نەرسەلەردى ايتاسىن.جالعىز بارساڭ وڭبويسۇن،-دەپ قاعىپ قوەت.اران قۇتۇلعان چونبئلگىچ دارىلانعان سون،سەيتەك ونوي جوو ەمەستىگىن ايتىپ،ىندوستاندا چوڭ كەرگى دەگەن حاندىن بۇرۇل دەگەن قىزى بار........بۇرۇل دەگەن قىزعا ۇيلونسون چىڭتەڭىر دەگەن بااتىر بالا تۇۇلات،وشول بالا وچۇندۇ الىپ بەرەت دەيت.بۇرۇلدۇ تااپ كىتە ۇيلونوت.ۇۇلدۇۇ بولۇشات.چىڭتەڭىر 11گە تولعوندو كىتە ۅلۉپ،12 جاشتا اتاسىن كۅۅمپ،حان بت.
پەرئزاادا بەرمەت شەردىن ەتىنە تالعاق بت.اقجولتوي جولبور ئزدەپ جۅنۅپتۉر.6 كۉن جۉرسۅ دا كەزىكپەيت ەكەن.قارا –قىيا قاپقا-تاشقا جەتىپ كۉۉگۉم كىرگەندە وشول جەردە تۇنويت.بئر كەزدە كۅزۉن اچسا،قۇلۇنسۇرعا جاقىن جەرگە جولبورس من قارا مار جىلان جاقىن كەلىپ قالىپتىر.اتى قان سئيىپ تۇرۇپتۇر.ماشاسىن وقتوپ اتماقچى بولعوندو جولبورس بئر سئلكىنىپ ادامعا ايلاندى.ادامچا سۇيلودۇ:مەن قولدووچۇمۇن،مەدئيان چۅلۇنۅن اجىداار ولگۅن جەردە ۇۇسۇ چاچىلعان جەردەن 1 تۇپ جانعاق ونۇپ چىقتى.ۇشۇل بئر توعولوق جانعاقتىن جىتىن جىتتاسا،شەردىن ەتىنەن ۅۅدۅ.تالعاعى باسىلات،-دەيت.تۇۇلا تۇرعان ۇۇلۇنۇن اتى كەنەن بولوت.قانقور شەر بولوت،دەيت.بۇتسل كەرتۇلپار-قايىبىنان تۇۇلعان.مۇنۇ دا كەنەنگە بەر،-دەيت.
اقجولتوي اماناتتى تاپشىراتسەيتەك وشول جەردە چون اتاسى ماناس تۇشۇنو كىرىپ زۇلپۇقور قىلىچ بەرگەنىن ايتات.اقجولتوي مىقتى ۇۇلدۇۇ بولوسۇن دەپ جورۇيت.

---

قوش كەلىڭىز دئل بىرىك ىستۇدىيادسى (http://www.xjkg.org/)

Powered by Discuz! X3.1